مکانیسم ماشه برجام فعال می‌شود؟ / اروپا پیام تهدید فرستاد

مکانیسم ماشه علیه ایران فعال می‌شود. موضع‌گیری اخیر تروئیکای اروپایی درباره تمدید تحریم برنامه موشکی ایران، اعمال تحریم‌های جدید، برنامه‌ هسته‌ای ایران، برجام و فعال کردن مکانیسم ماشه سوال‌برانگیز شده است. اکنون تهران و واشنگتن و حتی تروئیکای اروپایی، همگی بر این باورند که تداوم تنش‌ها و فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ایران، می‌تواند پیامدهای منفی بسیاری را به دنبال داشته باشد. اگر مذاکرات ایران و آمریکا  که با حمایت کشورهای منطقه‌ای در جریان است، بی‌نتیجه بماند، می‌توان گفت موضع‌گیری جدید اروپایی‌ها، مقدمه‌ای است برای فعال کردن اسنپ (مکانیسم ماشه).

مکانسیم ماشه یا عدم لغو تحریم های موشکی ایران ، جدی ترین بحران پیش روی ایران و اروپا است .اروپا قصد دارد خاص‌ترین تصمیم را در برابر ایران و برجام اتخاذ کند؛ تصمیمی که علناً نقض فاحش برجام محسوب می‌شود. همراهی نکردن با برداشته شدن تحریم‌های موشکی ایران در ۲۶ مهر و تایید ادامه تحریم‌های شورای امنیت .نتیجه این اقدام زدن مکانیسم ماشه درقبال آن را می‌توان شلیکی بزرگ به برجام دانست

سه کشور اروپایى طرف برجام اعلام کردند لغو تحریم موشکى ایران را به دلیل آنچه که «عمل نکردن ایران به تعهداتش» خواندند اجرا نمى‌کنند و موضوع را به کمیسیون مشترک ارجاع دادند.

دفتر رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای نوشت که اختلاف‌ها بر سر اجرای برجام کماکان باقی است و سه کشور اروپایی آلمان، بریتانیا و فرانسه از قصد خود در خودداری از لغو تحریم‌هایی خبر داده‌اند که قرار بود روز ۲۶ مهر ۱۴۰۲ ( ۱۸ اکتبر ) لغو شوند.

جوسپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز جمعه ۱۴ مهر، در بیانیه‌ای نوشت که نامه‌ مشترک وزیران خارجه تروئیکای اروپایی درباره اجرای برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) را دریافت کرده است.

بورل در بیانیه‌ای نوشت وزیران خارجه آلمان، بریتانیا و فرانسه «یادآور شدند که نگرانی‌هایشان درباره پایبند نبودن ایران به تعهداتش در چارچوب برجام را ثبت کرده‌ و مسئله را به کمیسیون مشترک ارجاع داده‌اند.»

وزیران خارجه این سه کشور مشارکت‌کننده در توافق برجام مدعی شده‌اند که ایران از سال ۲۰۱۹ به تعهداتش در چارچوب برجام پایبند نبوده است و «معتقدند که این موضوع از طریق سازوکار حل اختلاف برجام نیز حل‌وفصل نشده است.

جوسپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نوشت که از همین رو سه کشور اروپایی فوق اعلام کردند که حاضر نیستند چنان که قبلا مقرر شده بود در جهت لغو تحریم‌ها در روز ۱۸ اکتبر گام بردارند.

بورل تاکید کرد که مطابق درخواست فرستادگان نامه، رونوشتی از آن را به سایر شرکت‌کنندگان در توافق برجام، یعنی چین، جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه نیز ارسال کرده است.

بورل تاکید کرد که تلاش‌هایش برای «از سرگیری اجرای کامل توافق» ادامه خواهد یافت. منتقدان می‌گویند که بورل در حالی درباره اجرای کامل برجام سخن می‌گوید که مفاد این توافق در حال انقضا است.

خبرگزاری رویترز در تیر ماه (اواخر ماه ژوئن) به نقل از چهار منبع مطلع گفته بود که دیپلمات‌های اروپایی به جمهوری اسلامی اطلاع داده‌اند که اتحادیه اروپا تحریم‌های موشکی علیه جمهوری اسلامی را حفظ خواهد کرد. لغو این تحریم‌ها یکی از بندهای غروب برجام است که موعد آن در ۱۸ اکتبر است.

رویترز گفته بود که منابع آگاه سه دلیل ادعایى را برای قصد تروئیکای اروپایی برای حفظ تحریم‌ها مطرح کردند:‌ استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در اوکراین، احتمال انتقال موشک‌های بالستیک از ایران به روسیه و رو به زوال نهادن منافع تواقف هسته‌ای با توجه به نقض مفاد آن از سوی ایران.

در اواخر شهریور نیز علی بهادری جهرمی، سخنگوی دولت گفت که «بعد از تاریخ ۱۸ اکتبر محدودیت‌های تسلیحاتی برجام به طور خودکار برطرف خواهد شد» و تاکید کرد که «هر اقدام طرف مقابل اقدام متناسب و متقابل ایران را در پی خواهد داشت.»

گریز از «مکانیسم ماشه»

تحلیلگران پیش از این گفته‌اند این رفتار کشورهای اروپایی به معنای آن خواهد بود که این کشورها قصد فعال کردن ساز و کار موسوم به «اسنپ‌بک» (بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل که به «مکانیسم ماشه» مشهور شده) را ندارند و تنها به دنبال حفظ تحریم‌های شخصی خود علیه برنامه موشکی ایران هستند.  

 منظور از مکانیسم اسنپ‌بک (ماشه) همان «ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آنها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند.

این دو بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند. هر یک از طرف‌های گروه ۱+۴ در صورت متهم کردن ایران به نقض مفاد آن، می‌توانند از آن برای برگرداندن قطعنامه‌های تحریمی بین‌المللی استفاده کنند.

خبرگزاری رویترز نیز در پیش‌خبری که تیرماه گزارش داده بود همسو با تحلیل فوق تأیید کرده بود که قصد کشورهای اروپایی کلید زدن این مکانیسم نیست. سه منبع به این خبرگزاری گفته‌ بودند که کشورهای اروپایی قصد حرکت در این مسیر را ندارند.

منابع مورد استناد رویترز در توجیه امتناع اروپا از فعالسازی مکانیسم ماشه مدعی شده‌ بودند که انجام این اقدام به معنای تضعیف تهدید مطرح‌شده در نامه وزیران خارجه سه کشور اروپایی به ایران در سال گذشته خواهد بود که در آن تصریح شده بود کشورهای اروپایی در صورت غنی‌سازی در سطح تسلیحاتی توسط ایران این مکانیسم را کلید خواهند زد.

تداوم سیاست فشار

با این حال، هر گونه اقدام از سوی کشورهای اروپایی در خصوص حفظ تحریم‌های موشکی (حتی بدون کلید زدن مکانیسم ماشه) نقض قطعنامه ۲۲۳۱ تلقی خواهد بود و به معنای تداوم سیاست کشورهای غربی در حفظ فشار بر ایران از طریق برجام خواهد بود.

هدف از این سیاست که از ابتدای اجرایی شدن برجام توسط کشورهای غربی پیگیری شده جلوگیری از نابودی توافق از یک سو و در عین حال مسدود کردن مسیرهای برخورداری تهران از مزایای آن، از سوی دیگر بوده است.

قطعنامه ۲۲۳۱ و فعالیت‌های موشکی ایران

فعالیت‌های موشکی ایران تا قبل از این هم تناقضی با مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ نداشته‌اند زیرا در این قطعنامه با ادبیاتی غیرالزام‌آور از ایران «خواسته شده» از کار بر روی موشک‌هایی که «برای داشتن قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای» طراحی شده‌اند، خودداری کند.

جمهوری اسلامی ایران همواره تأکید کرده هیچ‌یک از موشک‌های این کشور برای داشتن قابلیت حمل کلاهک طراحی نشده و بنابراین فعالیت‌های موشکی این کشور ممنوعیتی از نظر قطعنامه ۲۲۳۱ ندارد. با وجود این، همین محدودیت‌های توصیه‌ای علیه برنامه موشکی ایران هم طبق مفاد قطعنامه بایستی از اکتبر ۲۰۲۳ به طور کامل لغو شود. 

 یک دیپلمات اروپایی در تیرماه به خبرگزاری رویترز گفته بود: «برداشتن تحریم‌ها بر مبنای این اصل بود که به قطعنامه ۲۲۳۱ احترام گذاشته شود. این اتفاق رخ نداده بنابراین، با ایرانی‌ها این رایزنی را انجام داده‌ایم تا روشن کنیم که تحریم‌ها را برنخواهیم داشت.»

سیاست غرب در برجام

شواهد نشان می‌دهند حفظ فشار بر ایران علی‌رغم توافق از ابتدا سیاستی بوده که اروپا همسو با آمریکا در دستور کار داشته است. آمریکا و تروئیکای اروپایی بعد از اجرایی شدن برجام با به‌کارگیری اقداماتی نظیر لفاظی‌های رسمی، هجمه‌های رسانه‌ای، گره زدن انتفاع برجامی به انجام اقدامات فرابرجامی از سوی ایران، وضع قانون برای جلوگیری از سفر تجار به ایران، حفظ سیاست ابهام درباره ماندگاری برجام و غیره سعی داشتند مانع انتفاع اقتصادی ایران از توافق شوند.

نقض عهد کشورهای اروپایی در قبال برجام به ویژه بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ شکل عیان‌تری به خود گرفت. در آن زمان کشورهای اروپایی به هیچ یک از وعده‌های خود برای برخورداری ایران از مزایای اقتصادی این توافق عمل نکردند. جمهوری اسلامی ایران تا یک سال بعد از خروج آمریکا از برجام به تمامی تعهداتش عمل کرد، اما بعد از آن اعلام کرد به موجب مفاد مندرج در برجام تعهداتش ذیل این توافق را کاهش خواهد داد.

ایران بعد از برداشتن ۵ گام برای کاهش تعهدات، سرانجام ۱۵ دی‌ماه ۱۳۹۸ اعلام کرد دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست.