پشت‌پرده فیلترینگ فاش شد؛ چه کسی دستور فیلتر داده است؟

آذری جهرمی درمورد جلیلی و قالیباف افشا کرد که این دو در سال ۱۴۰۱ در شورای امنیت ملی به فیلترینگ [اینستاگرام] رای دادند.

 آذری جهرمی در توئیتی نوشت: "دو عزیزی که در مناظرات به مخالفت با فیلترینگ اینترنت اشاره می‌کنند، در سال ۱۴۰۱ و در جلسات شورای عالی امنیت ملی به آن رأی داده‌اند. اگر شما مخالف بودید، چرا دو سال است ادامه می‌دهید؟ ممکن است نادرست بگویند که مخالف فیلترینگ هستند، احتمالاً نظرشان بر انسداد اینترنت است!"

 در سومین مناظره انتخاباتی که به نظر برخی صاحب‌نظران شاید تا حدی گرم‌تر مناظره‌های قبلی بود، اظهار نظر متقابل همه کاندیداها درباره مخالفت با فیلترینگ باعث تعجب بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی شد و آن‌ها به طعنه و کنایه می‌گویند پس چه کسی این قوانین مربوط به فیلترینگ را اجرا کرده زیرا تمام کاندیداها ظاهرا مخالف فیلترینگ هستند.

رویداد ۲۴ نوشت ۲۵ آبان ۱۳۹۸  پس از شدت گرفتن اعتراضات خیابانی نسبت به افزایش بنزین، اینترنت به طور سراسری قطع شد. این نخستین تجربه ایرانی‌ها نسبت به قطع کلی اینترنت در درازمدت بود. چهره‌های مختلفی به مرور زمان متهم به داشتن مسئولیت در این اقدام شدند. اگرچه هنوز مشخص نیست چه کسی دستور مستقیم قطع اینترنت را صادر کرد.

مطرح شدن مسأله فیلترینگ اینترنت در مناظره‌های ریاست جمهوری، خاطرات جمعی مردم نسبت به محدودیت‌های اینترنت را دوباره زنده کرد. به خصوص زمانی که آذری جهرمی، وزیر ارتباطات دولت روحانی، انتقاداتی را نسبت به مواضع نامزد‌ها درباره اینترنت مطرح کرد. آذری جهرمی معتقد است که ادعاهای نامزدهای اصولگرا از جمله جلیلی، نسبت به اینترنت نادرست است؛ او می‌گوید: «آمار‌های آقای جلیلی در مورد توسعه اینترنت در دولت سیزدهم نادرست است.» او در جای دیگری گفته است: «برنامه اینترنتی قالیباف همان طرح صیانت است... قرارشان استمرار سیاست‌های انسدادی سه سال اخیر است»

با گران‌شدن بی‌اطلاع بنزین در ۲۴ آبان ۱۳۹۸، جامعه واکنش تندی نسبت به این تصمیم انجام داد. توقف در اتوبان‌ها و سردادن شعار‌های مختلف در یاد همگان مانده است. با شدت گرفتن تنش‌های خیابانی و انتشار وسیع تصاویر و ویدئو‌های این تجمعات، عصر ۲۵ آبان، اینترنت به طور سراسری در کشور قطع شد. این حجم از محدودیت اینترنت برای کاربران تازگی داشت و جامعه به یکباره با یک شوک به موازات بنزین مواجه شد.

نت‌بلاکس، میزان دسترسی به اینترنت را در آن دوره ۴درصد اعلام کرده بود. اگرچه روند محدودیت زدایی از اینترنت، روز ۳۰ آبان آغاز گشت و دانشگاه‌ها امکان استفاده از اینترنت را پیدا کردند، اما روند بازشدن دسترسی اینترنت برای عموم، تا سوم آذر به طول انجامید.

به علت حضور آذری جهرمی در سمت وزیر ارتباطات، همگان او را مقصر قطع اینترنت دانستند. حتی این اتفاق باعث قرار گرفتن آذری جهرمی در لیست تحریم وزارت خزانه‌داری آمریکا شد. وی در واکنش به این اتفاق در توییتر نوشت: «من تنها کسی نیستم که بر اساس افسانه‌های ساختگی دونالد ترامپ تحریم شده‌ام. قبل از من استارت‌آپ‌های ICT، برنامه‌نویسان، بیماران سرطانی و کودکان مبتلا به «ای بی» نیز تحریم شده‌اند. من همچنان از دسترسی به اینترنت دفاع می‌کنم و اجازه نمی‌دهم آمریکا پیشرفت‌های ایران را متوقف کند.» با وجود تمام فراز و نشیب‌ها، اینترنت از میانه روز دوم آذر با کاهش محدودیت مواجه شد. آذری جهرمی پس از وصل شدن اینترنت در سوم آذر طی یک پیام ویدئویی گفت: «به خوبی می‌دانم قطع اینترنت چه مشکلاتی در زندگی شما ایجاد کرده است. از مشکلاتی که برای شما به وجود آمده اطلاع دارم. چه خانواده‌هایی در خارج از کشور به شیوه سابق نمی‌توانستند از حال عزیزانشان مطلع شوند، چه شرکت‌هایی که به واسطه فعالیت‌های صادرات و واردات دچار خسارت شدند. مسئولیت حفظ آرامش در کشور با مراجع عالی امنیتی است و تصمیم ایجاد محدودیت در اینترنت در ابتدا ناآرامی‌ها به خاطر حفظ آرامش مردم اتخاذ شد و به اپراتور‌ها ابلاغ شد.»

آذری جهرمی در این پیام مسئولیت خود را در تصمیم قطع اینترنت منکر شد و از «مراجع عالی امنیتی» نام برد. منظور او «شورای امنیت کشور» به دبیری رحمانی فضلی، وزیر کشور روحانی بود. اگرچه رحمانی فضلی نیز در سال ۱۴۰۰ طی نامه‌ای خطاب به مجلس نقش وزارت کشور در تحولات آبان ۹۸ را به گردن نگرفت. وی در این نامه نوشت: « شورای امنیت کشور در چارچوب ماموریت‌های محوله و تکالیف ابلاغی اقدامات مرتبط با طرح کاهش مصرف سوخت را با استفاده از ظرفیت‌های قانونی و در چارچوب تقسیم کار ملی با همکاری همه دستگاه‌ها به انجام رسانده و کل این روند را مستند نموده و کما فی‌السابق آماده است در هر یک از مراجع قانونی کشور نسبت به ابعاد مختلف موضوع، روند‌ها و جهات مختلف آن گزارش نماید.»

این صحبت در حالی‌ست که رحمانی فضلی در شبکه یک اقدام قطع اینترنت را به گردن گرفته است؛ رحمانی فضلی می‌گوید: «می‌گویند رحمانی به عنوان رئیس شورای امنیت اینترنت را قطع کرده است. حتماً قطع می‌کنم چون وقتی از طریق اینترنت آموزش می‌دهند و فرماندهی میدان می‌کنند، هرکسی که مسئولیت حفظ امنیت مردم را دارد این کار را می‌کند. این‌ها می‌خواستند جنگ داخلی راه بیندازند. ما به عنوان مسئولین امنیتی کشور این‌ها را ردیابی می‌کنیم. از چند ماه قبل آموزش‌های نظامی‌شان را در فضای مجازی شروع کرده بودند. افراد جدید را بسیج کرده بودند حتی ورود سلاح قاچاق در مرز‌ها زیاد شده بود.»

روایت یک معاون

آنچه گفته شد تمام ماجرا نیست؛ معاونین وزارت ارتباطات در آن دوره نیز روایت‌های کمتر شنیده شده‌ای درباره این اتفاق دارند. امیر ناظمی، معاون آذرجهرمی در وزارت ارتباطات، یکی از کسانی‌ست که بارها متهم به دست داشتن در قطع اینترنت شده است اما روایت او در توییتر، پاسخ کاملی به ابهامات قطع اینترنت است. او اخیرا در توئیتر نوشته است که قطع اینترنت «دستور مصوبه شورای امنیت کشور اعضاء آن مشخص است بود که دبیر این شورا آقای رحمانی فضلی آن را ابلاغ کرد. لازم به ذکر است که در این جلسه هیچ نماینده‌ای از وزارت ارتباطات حضور نداشت و حتی برای دریافت مشورت هم دعوت نشده بودند.» او واکنش وزارت ارتباطات به موضوع را این‌طور تعریف می‌کند: «از صبح به دفتر کار خودم نرفتم شب قبلش جهرمی وزیر زنگ زد بیا دفتر من گفت من و او و حمید بهتر است با هم باشیم ظهر بود و هنگام ناهار سه نفره‌مان که دستور رسید؛ از صبح منتظرش بودیم و حالا دیگر قطعی قطعی شده بود. همان موقع بود که متن استعفانامه‌ام جلوی چشمانم رژه می‌رفت شب نای برگشتن به خانه را نداشتم. لباس ورزشی پوشیدم و به راننده هم گفتم برود. پیاده راه افتادم به سمت خانه و در مسیر برگشت گریه می‌کردم و در همان حال هم توی ذهنم کلمه به کلمه‌ی استعفانامه رژه می‌رفت... استعفانامه را نوشتم. صبح دوباره رفتیم دفتر وزیر استعفانامه را به جهرمی دادم. من نمی‌خواستم جزیی از این بازی باشم، این بازی بسیار فراتر از مرز‌های من بود و ترجیح می‌دادم تا اعدام شوم اما جزیی از آن نباشم... او که بیش از من سیستم حاکمیت را می‌شناخت پیشنهادی داد استعفایت را برای وصل مجدد اینترنت بگذار.

برآورد او آن بود که اینترنت دیگر وصل نخواهد شد و این بهانه‌ای است برای قطعی دائمی اینترنت در ایران البته او ادامه داد که خودش هم استعفایش را آماده می‌کند و همراه با استعفای من برای وصل مجدد می‌گذارد. پیش‌بینی او درست از آب درآمد شورای عالی امنیت ملی (شعام) با وصل مجدد مخالفت کرد. ابتدا گفتند تا ۱۶ آذر وصل نخواهد شد که جامعه در یک زمان یکماهه به آن عادت کند. سپس اعلام کردند که در اتصال مجدد اینستاگرام و واتساپ فیلتر خواهند شد. جهرمی با دو استعفانامه و گزارش‌های آسیب‌های قطع اینترنت و حمایت روحانی راهی جلسات شد. در نهایت اینترنت بدون فیلتر شبکه بازگشت.»

تجمیع روایت‌های مختلف از روند قطع اینترنت نشان می‌دهد که رحمانی فضلی نقش پررنگ‌تری از دیگران در قطع اینترنت داشته است. تلاش آذری جهرمی برای جلوگیری از این روند و پس از آن برای وصل کردن اینترنت نیز نشان می‌دهد که تحریم او توسط خزانه‌داری آمریکا، بیشتر ناشی از عدم اطلاع آمریکا از روند تصمیم‌گیری‌ها در زمینه قطع اینترنت بوده است. اگرچه جامعه ایران در اعتراضات سال ۱۴۰۱ نیز محدودکردن اینترنت را مجدداً تجربه کرد اما دولت یا نتوانست و یا نخواست که تجربه قطع سراسری اینترنت مانند آبان ۹۸ تکرار شود؛ اما افزایش فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنت جهانی را به شدت ادامه داد؛ روندی که در نظرات نامزد‌های نزدیک به دولت رئیسی نیز شنیده می‌شود.