نقشه جمهوری آذربایجان و ترکیه برای ایران در گذرگاه زنگور
گذرگاه زنگور چه پیامدهای بر موقعیت ژئواکونومیک ایران خواهد داشت؟ زنگور یکی از الزمات توافــق صلــح ســه‌جانبه باکو- ایروان - مســکو محسوب میشود که، از جــوار مرزهــای ایــران می‌گــذرد و به همین دلیل بــه یکــی از مهمتریــن نقــاط تمرکــز نهادهــای نظامی- امنیتــی، سیاســی و اقتصــادی ایــران بــدل شــده است.
گذرگاه زنگور چه پیامدهای بر موقعیت ژئواکونومیک ایران خواهد داشت؟ زنگور یکی از الزمات توافــق صلــح ســه‌جانبه باکو- ایروان - مســکو محسوب میشود که، از جــوار مرزهــای ایــران می‌گــذرد و به همین دلیل بــه یکــی از مهمتریــن نقــاط تمرکــز نهادهــای نظامی- امنیتــی، سیاســی و اقتصــادی ایــران بــدل شــده است.
؛ دالان زنگزور یک دالان حمل و نقل است که در صورت اجرا به آذربایجان دسترسی بلامانع به جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک ارمنستان میدهد. این کار باعث قطع دائم مرزهای ایران و ارمنستان میشود. با این شرایط می‌توان از آن با عنوان دالانی ژئوپلیتیکی یاد کرد که استان آذربایجان شرقی در ایران را از مسیر ترانزیت ترکیه به باکو حذف می‌کند. این مفهوم از زمان پایان جنگ قره باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ به‌طور فزاینده ای توسط آذربایجان و ترکیه ترویج شده‌است،
قره‌بــاغ کــه بــه لحــاظ جغرافیایــی عــلاوه بــر بخش‌هایــی از ایــران، ترکیــه و روســیه، در بــر گیرنــده ســه جمهــوری آذربایجــان، ارمنســتان و گرجســتان اســت، بــه واســطه پیچیدگی‌هــای قومی-زبانــی و مرزبندی هــای مصنوعــی همــواره آبســتن منازعــات گوناگــون بــوده اســت کــه شــاید بتــوان مهمتریــن آن را دســت کــم از حیــث پیامدهــای مســتقیم آن بــرای ایــران، منازعــه قره‌بــاغ کوهســتانی میــان جمهــوری آذربایجــان و ارمنســتان دانســت. پــس از پیــروزی نظامــی جمهــوری آذربایجــان در جنــگ دوم قره‌بــاغ و توافــق آتش‌بــس میــان دو کشــور بــا میانجی‌گــری روســیه، مســئله «کریــدور زنگــزور» بــه عنــوان مســیر دسترســی زمینــی میــان خــاک اصلــی جمهــوری آذربایجــان بــه نخجــوان، از طریــق قلمــرو ارمنســتان، بــه مهمتریــن مســئله‌ای تبدیــل شــده اســت کــه به صورت بالقــوه پتانســیل افزایــش تنش‌هــا و حتــی درگیــری نظامــی در منطقــه را دارد. از آنجــا کــه ایــن مســیر، که الزامــات آن در توافــق صلــح ســه‌جانبه باکو-ایروان-مســکو پیش‌بینــی شــده اســت، از جــوار مرزهــای ایــران می‌گــذرد، طبیعتا بــه یکــی از مهمتریــن نقــاط تمرکــز نهادهــای نظامی-امنیتــی، سیاســی و اقتصــادی ایــران بــدل شــده است. غلبــه نگــرش امنیتــی بــه کریــدور زنگــزور ســبب مغفــول مانــدن و توجــه انــدک بــه ابعــاد اقتصــادی ایــن گــذرگاه شــده اســت؛ در حالــی کــه درک ماهیــت کریــدور زنگــزور و تشــخیص و پیش‌بینــی پیامدهــای آن بــرای ایــران در گــرو نگرشــی ترکیبــی، بــا در نظــر گرفتــن توامــان ابعــاد ژئوپلیتیــک و ژئواکونومیــک ایــن گــذرگاه اســت. به دلیل اهمیت کریدور زنگور در وضعیت تجارت و ترانزیت ایران، مرکز پژوهش های اتاق ایران در یک گزارش پژوهشی، ابعاد اقتصادی تغییرات در منطقه قفقاز را مورد بررسی قرار داده و اثرات این تغییرات بر اقتصاد و تجارت ایران را تحلیل کرده است.
تصویـر کلان‌تـر، یکـی از اهـداف کریـدور زنگـزور پیونـد زدن دو اقتصـاد بـزرگ دو سـوی اوراسـیا بـه یکدیگـر یعنـی چیـن و اروپـا اسـت. در حالـی کـه ۹۰ درصـد از تجـارت چیـن و اروپـا از طریــق دریــا انجــام می‌شــود، کریــدور زنگــزور در نهایــت می‌توانــد تنهــا کســر کوچکــی از ۱۰ درصــد باقیمانـده را بـه خـود اختصـاص دهـد.
بر اساس این گزارش در مورد آثار اقتصادی اتصال آذربایجان و نخجوان از طریق کریدور زنگزور بر اقتصاد و تجارت ایران تا حد زیادی بزرگن‌مایی شده است. در حوزه انرژی با توجه به اینکه عمده صادرات نفت ایران از جنوب انجام میشود و احداث کریدور تاثیر عمدهای بر واردات گاز ترکیه از ایران نخواهد داشت، تغییرات عمدهای در ژئواکونومی انرژی اتفاق نخواهد افتاد. از نظر تغییرات در حوزه ترانزیت نیز، گزارش نتیجه میگیرد که احداث کریدور تاثیر عمدهای بر وضعیت ایران نخواهد داشت، هرچند این تغییر باعث نزدیکی بیشتر روسیه و ترکیه خواهد شد و آذربایجان را در چهار راه ترانزیت شمال-جنوب و شرق-غرب قرار میدهد. بهبود جایگاه ژئوپلیتیکی آذربایجان البته، ممکن است ایران را به لحاظ امنیتی حساس کند، اما رشد اقتصادی آذربایجان میتواند باعث ظهور بازار بزرگی در مرز شمالی ایران شود که در صورت بهبود روابط ایران و آذربایجان میتواند به نفع اقتصاد کشور باشد.
واقعیت آن است که اتصال چین به اروپا از مسیر آذربایجان صرفه اقتصادی بیشتری برای چین دارد و احتمالا چین هم از راه اندازی این کریدور حمایت خواهد کرد. به نظر میرسد ایران به دلایلی همچون کاهش جذب سرمایه خارجی و بحرانهای سیاسی نقش کمرنگ تری در بازار انرژی و ترانزیت دارد و به همین دلیل تبعات تحولات منطقه قفقاز قابل مقایسه با مشکلات اقتصادی در داخل کشور نیست.
نقش زنگور در کریدور شمال-جنوب
یکــی از مباحثــی کــه در مــورد زنگــزور مطــرح می‌شــود ســنجش اهمیــت و تأثیــر آن بــر گــذرگاه شــمالجنوب اســت کــه بــا توجــه بــه اهمیــت اســتراتژیک ایــن گــذرگاه بــرای ایــران، بررسی آن اهمیت دارد. در نــگاه نخســت، اصــولاً زنگــزور و گــذرگاه شــمال جنــوب تعــارض یــا توافقــی بــا یکدیگــر ندارنــد، چــرا کــه گــذرگاه شــمال-جنوب یــک مســیر ترانزیتــی شــمالی-جنوبی معطــوف بــه اتصــال هنــد بــه روســیه اســت، در حالــی کــه زنگــزور یــک گــذرگاه شــرقی-غربی بــا هــدف اتصــال ترکیــه بــه قفقــاز و ســپس آســیای مرکــزی، و در یــک تصویــر بزرگتــر، اروپــا بــه چیــن از طریــق ادغــام در مســیر میانــی کمربنــد و راه است. بــا ایــن حــال، چنــد نکتــه در مــورد تأثیــری کــه زنگــزور می‌توانــد بــر شــمال-جنوب داشــته باشــد قابــل طــرح اســت. ایــن نــکات از منظــر رویکــرد و نقــش بازیگــران اصلــی گــذرگاه شــمال-جنوب بایســتی مــورد توجــه قــرار بگیــرد.
نخســت اینکــه بــه رســمیت شــناختن گــذرگاه زنگــزور یکــی از نــکات کلیــدی در روابــط مثبت میــان ایــران و آذربایجــان خواهــد بــود و ایــن امــر، بــا توجــه بــه آنکــه گــذرگاه شــمال-جنوب کــه ایــران آن را دارای اهمیــت اســتراتژیک بــرای منافــع خــود می‌دانــد در گــرو همــکاری آذربایجــان خواهــد بــود؛ هرچنــد ضرورتــاً سرنوشــت ایــن دو گــذرگاه بــه یکدیگــر پیونــد نخــورده اســت. گــذرگاه شــمال-جنوب شــامل ســه مســیر شــرقی، میانــی و غربــی اســت کــه مســیر غربــی آن از جمهــوری آذربایجــان عبــور می‌کنــد. در واقــع مســیر غربــی ایــن گــذرگاه، نســبت بــه دو مســیر دیگــر از ترجیحــات بیشــتری برخــوردار بــوده و نزدیکتریــن مســیر نیــز بــه بهرهبــرداری کامــل اســت.
دوم، و از منظــر روســیه بــه عنــوان بازیگــر اصلــی گــذرگاه شــمالجنوب، زنگــزور بــر خلاف آنچــه بــه نظــر می‌رســد منافعــی بــرای مســکو به همــراه دارد. یکــی از مزایــای گــذرگاه زنگــزور بــرای روســیه ایــن اســت کــه بــرای نخســتین بــار در طــول تاریــخ توســط راهآهــن بــه ترکیــه متصــل می‌شــود و ایــن امــر، بــه لحــاظ اســتراتژیک و اقتصــادی بــرای مســکو ارزش بالایــی دارد. ارزش ایــن مســئله بــا توجــه بــه بحــران اوکرایــن و مســدود شــدن تماسهــای روســیه بــا اروپــا و امریــکا بــه واســطه تحریم‌هــای بی‌ســابقه، بیــش از پیــش اســت.
مســکو هــم بــه لحــاظ مســیرهای دسترســی و هــم بــه لحــاظ شــرکای اقتصــادی و بــه ویــژه مالــی، بهــره زیــادی از دوســتی ترکیــه خواهــد بــرد. گــذرگاه زنگــزور نــه تنهــا یــک مســیر زمینــی میــان دو کشــور ایجــاد خواهــد کــرد، بلکــه همــکاری پوتیــن بــرای پیشــبرد پــروژه، نظــر مســاعد آنــکارا را نیــز بــه ســوی کرملیــن جلــب خواهــد کــرد. علاوه بــر ایــن، گــذرگاه زنگــزور دسترســی ریلــی روســیه بــه ارمنســتان را بــدون عبــور از گرجســتان و از طریــق خــاک آذربایجــان تأمیــن می‌کنــد، امــری کــه بــرای مســکو و ایــروان مهــم و تأثیرگــذار اســت.
در نهایــت، یــک ملاحظــه ژئواســتراتژیکی در مــورد ارتبــاط میــان گــذرگاه زنگــزور و شــمال-جنوب قابــل طــرح اســت و آن اینکــه کــه در صــورت اجرایــی شــدن هــر دو گــذرگاه، جمهــوری آذربایجــان بــه چهــارراه ارتباطــی میــان دو مســیر عبــوری شــمالی-جنوبی و شــرقی-غربی تبدیــل خواهــد شــد. ایــن امــر، بــه ایــن همســایه شــمالی ایــران کــه در وضعیــت حاضــر بــه دلیــل روابــط نزدیــک بــا رژیم اســرائیل موضــوع ســوءظن تهــران اســت، وزن ژئوپولتیکــی بالایــی می‌بخشــد. هر چند دولت سیزدهم توســعه روابــط اقتصــادی بــا همســایگان را در اولویــت سیاســت خارجــی خــود قــرار داده اســت و یــک محیــط پویــای اقتصــادی در منطقــه در نهایــت منافــع مشــترک همــه همســایگان را تأمیــن خواهــد کــرد، بــا ایــن حــال غــرب آســیا صحنــه رقابت‌هــای امنیتــی مهمــی نیــز هســت.
منبع : اکو ایران
ارسال نظر