فروپاشی توافق اولیه برجام

نایب رئیس هیأت اتحادیه اروپا در امور روابط با ایران گفت: «اروپا نشان داد که واقعا می‌خواهد یک توافق را میانجی‌گری کند. ما تعهدات خود را جدی می‌گیریم؛ اما مدت خیلی زیادی است که در مورد نیات ایران نوعی ساده‌لوحی وجود دارد.»

 شروع جنگ در اوکراین تا چه میزان بر توافق ضعیف هسته‌ای بین اروپا و ایران تأثیرگذار بوده است؟ و در آینده چه نوع توافقی را می‌توان برای اروپا و ایران متصور بود؟

روابط هم‌چنان پرتنش

به نوشته یورونیوز انگلیسی، چهاردهم ژوئیه مصادف بود با هشتمین سالگرد توافق تاریخی هسته‌ای موسوم به  برجام  که در سال ۲۰۱۵ به امضا رسید، اما روابط اتحادیه اروپا با ایران هم‌چنان پرتنش به نظر می‌رسد؛ به طوریکه در طول تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین، اتحادیه اروپا به طرح اتهامات ادعایی درباره تامین هواپیمای سرنشین برای روسیه، تحریم‌هایی را علیه ایران وضع کرده و علاوه بر این‌ها اقدامات محدود کننده‌ای را در رابطه با حقوق بشر -به بهانه اعتراضات داخلی- و بازداشت شدن اتباع اروپایی اعمال کرده است.

با این حال، به نظر می‌رسد اروپا هم‌چنان از طریق مذاکرات غیررسمی برای ایجاد پل‌های ارتباطی  با ایران تلاش می‌کند تا دوباره نوعی توافق هسته‌ای را برقرار کنند.  با نزدیک شدن به موعد انقضای تحریم‌های موشک‌های بالستیکی علیه ایران که طبق  توافق برجام  در ماه اکتبر به پایان خواهد رسید، اروپا باید تصمیم بگیرد که آیا می‌خواهد از آن تبعیت کند و یا این‌که با ادامه این تحریم‌ها برای اولین بار می‌خواهد تعهدات برجامی خود را زیر پا بگذارد. اگر این اتحادیه اجازه دهد تا تاریخ اعتبار این تحریم‌ها منقضی شود، ایران قانوناً قادر خواهد بود پهپادها یا سایر تسلیحات خود را به روسیه عرضه کند.

فروپاشی توافق اولیه

پس از این‌که ایالات متحده به عنوان یکی از امضاکنندگان توافق برجام در سال ۲۰۱۸  از این توافق خارج شد، دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق این کشور تحت عنوان «راهبرد فشار حداکثری»، تحریم‌های اقتصادی فلج کننده‌ای را علیه ایران اعمال کرد.

 تهران نیز با تولید اورانیوم غنی شده با خلوص ۶۰ درصد، برنامه هسته‌ای خود را تشدید کرده است. این سطح از خلوص بسیار فراتر از تعهدات این کشور مطابق با برجام است و با خلوص نود درصدی مورد نیاز برای گریز هسته‌ای فاصله زیادی ندارد.

نه تنها این موضوع باعث نگرانی اتحادیه اروپا شده بلکه درحالیکه تنها چند ماه از پرتاب موشک‌های بالستیک جدید ایران به نام‌های خرمشهر-۴ و خیبر می‌گذرد، این نگرانی‌ها نیز بوجود آمده که مبادا ایران این موشک‌ها را به روسیه منتقل کند.

تحریم‌های مربوط به تولید موشک‌های بالستیک ایران، بر اساس یکی از بندهای موسوم به «غروب» در توافق برجام، قرار است در اکتبر ۲۰۲۳ منقضی شود. این تاریخ‌های انقضا با این هدف برنامه‌ریزی شده‌اند که ایران بتواند در ازای رعایت مفاد توافق، فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم را از سر بگیرند. لیکن در حال حاضر، هم ایران و هم آمریکا از آن زمان مفاد توافق را نقض کرده‌اند.

شروع مجدد مذاکرات

با وجود شکست توافق رسمی اولیه در سال ۲۰۱۸، اروپا مذاکرات رسمی با ایران را از آوریل ۲۰۲۱ در وین آغاز کرد. بارت گروتویس، نماینده پارلمان اروپا و نایب رئیس هیئت اتحادیه اروپا در امور روابط با ایران به بخش انگلیسی یورونیوز گفت: «اروپا نشان داد که واقعا می‌خواهد یک توافق را میانجی‌گری کند. ما تعهدات خود را جدی می‌گیریم؛ اما مدت خیلی زیادی است که در مورد نیات ایران نوعی ابهام وجود دارد.»

این مذاکرات با دوره‌های چند ماهه بن‌بست روبرو شد و تنش‌ها با تهاجم گسترده روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ تشدید شد. در واقع به اعتقاد بسیاری، حتی پس از اینکه ایرانی‌ها چندین پارامتر جدید را در مذاکره مطرح کرد، یکی از موانع بزرگ، تغییر موضع روسیه و توقف اولویت دیپلماسی هسته‌ای بود. روسیه به عنوان یکی از پنج عضو دائمی  شورای امنیت سازمان ملل  متحد، یکی از امضاکنندگان اصلی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بود. در واقع، بسیاری فکر می‌کردند که در اوایل فوریه ۲۰۲۲ توافقی حاصل می‌شود - توافقی ضعیف‌تر از برجام سال ۲۰۱۵ - اما در نهایت با تهاجم به اوکراین، به بعد موکول شد.

با این حال، برخی کارشناسان معتقدند که قضاوت ناآگاهانه ایران موجب شده تا این کشور در جنگ علیه اوکراین از روسیه جانبداری کند. علی واعظ، مدیر پروژه ایران در اندیشکده «گروه بحران»، به بخش انگلیسی یورونیوز گفت: «اگر جنگ در اوکراین اتفاق نمی‌افتاد، شانس بیشتری برای بازگرداندن توافق هسته‌ای وجود داشت. این منجر به اشتباه محاسباتی ایران مبنی بر این شد که اروپایی‌ها به منابع انرژی ایران نیاز دارند و ایران اهرم های بیشتری در مذاکرات خواهد داشت. فکر می‌کنم آن‌ها دست خود را زیادی بالا در نظر گرفتند.»

این مذاکرات هم سرانجام در اوت ۲۰۲۲ شکست خورد و جوزپ بورل، نماینده عالی اروپا در توییتی نوشت: «آن‌چه قابل مذاکره‌ است مورد مذاکره قرار گرفته و اکنون یک متن نهایی به دست آمده است.»

جلسات غیررسمی و پشت درهای بسته از زمان بن بست مذاکرات رسمی ادامه داشته است. اخیراً در ماه ژوئن ۲۰۲۳، انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با نمایندگان ایران در قطر دیدار کرد. آن‌ها تلاش کردند گام‌هایی را ترسیم کنند تا بلکه بتوانند برنامه هسته‌ای رو به رشد ایران را مهار، و پیش‌نویس مربوط به آزادی زندانیان آمریکایی و اروپایی را که در ایران نگهداری می‌شوند، تهیه کنند. دورنمای لغو انسداد برخی از دارایی‌های ایران در خارج از کشور نیز مورد بحث قرار گرفت. 

به موازات این گفت‌وگوها، مقامات ایالات متحده و ایران مذاکرات غیرمستقیمی در عمان داشته‌اند.

با این حال، اگرچه راه گفت‌وگوها هم‌چنان باز است، اما تنش‌ها همچنان بالاست. ایالات متحده و متحدان غربی آن در اوایل ژوئیه در نشست شورای امنیت سازمان ملل با روسیه و ایران در مورد پیشرفت‌های تهران در غنی‌سازی اورانیوم و مسئله پهپادها با یکدیگر به مجادله پرداختند.

باربارا وود، نماینده بریتانیا در سازمان ملل، ایران را به اتهام انتقال پهپادها محکوم کرد. ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و اوکراین از آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل خواسته‌اند تا بازرسانی را برای بررسی بقایای حملات پهپادهای روسیه بفرستد.

بریتانیا که ریاست دوره‌ای شورای امنیت را برعهده دارد، از سوی واسیلی نبنزیا، نماینده روسیه در سازمان ملل متهم به اجرای «نمایش آشکار سیاسی» شد چرا که علی‌رغم عدم عضویت اوکراین در برجام، از این کشور برای شرکت در نشست دعوت به عمل آورده بود.

چه آینده‌ای برای توافق وجود دارد؟

اگرچه کارشناسان هنوز هم باور دارند که توافق شدنی است، اما منظور از توافق جدید یک نسخه «رقیق‌تر» از توافق اولیه برجام در سال ۲۰۱۵ است. این بار تمرکز حول محور جلوگیری از تشدید بیشتر تنش‌ها از طریق حصول اطمینان از عدم غنی‌سازی اورانیوم فراتر از ۶۰ درصد توسط ایران است.

علی واعظ در این رابطه می‌گوید: «این قطعا در حد برچیدن سانتریفیوژها یا به عقب برگرداندن هیچ یک از فعالیت‌های هسته‌ای ایران نیست، بلکه کم و بیش به معنای نگه داشتن چیزها در جایی است که هستند». با این حال، نقش اروپا در مذاکرات همچنان بخاطر ایالات متحده محدود است.

واعظ می‌افزاید: « این اروپا نبوده که تحریم‌های هسته‌ای را اعمال کرده باشد که حالا بتواند آن‌ها را به عنوان انگیزه‌ای برای ایران لغو کند. تا زمانی که تحریم‌های آمریکا اعمال می‌شود، [کشورهای اروپایی] نمی‌توانند کار زیادی انجام دهند، چرا که این تحریم‌ها بر روی محاسبات شرکت‌های اروپایی [برای تجارت با ایران] تأثیر منفی می‌گذارد. »

قطعا تعهد صرف اروپا به توافق، برای تشویق ایران به پایبندی به مفاد آن پیش از سال ۲۰۱۸ کافی نبوده است. واعظ می‌گوید: «در نهایت این آمریکاست که وضعیت روابط ایران با غرب را تعیین می‌کند».