اروپا بدنبال اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه؟ برجام رنگ غروب را می‌بیند؟

اتحادیه اروپا و بریتانیا که با انقضای قریب‌الوقوع تحریم‌های سازمان ملل روبرو هستند، و در عین حال تمایلی به فعال کردن بند «اسنپ‌بک» ندارند، قصد دارند به‌طور یک‌جانبه برخی از محدودیت‌های خود علیه تهران را تمدید کنند.

ایالات متحده و ایران در سال جاری چندین دور مذاکرات غیرمستقیم برگزار کرده و گام‌های مختلفی برای کاهش تنش‌ها و زنده نگه داشتن چشم انداز توافق هسته‌ای برداشته‌اند. با این حال، اتهامات غرب علیه ایران مبتنی بر ارسال پهپاد به روسیه، توقیف کشتی‌های تجاری در خلیج فارس و ادامه تولید اورانیوم با غنای بالا تردیدهای غرب پیرامون کاهش تنش‌ها را افزایش داده است.

در آستانه روز موعود

به نوشته هنری روم، از اعضای ارشد موسسه واشنگتن و لوییس دوگیت گروس همکار مدعو این موسسه و دیپلمات مرتبط با وزارت امور خارجه فرانسه،  در ۱۸ اکتبر، مجموعه‌ای از ضرب‌الاجل‌ها قرار بود تنش‌های موجود در سیاست غرب در قبال ایران را به شدت کاهش دهد.

اگرچه واشنگتن و تهران دیگر به مفاد توافق هسته ای ۲۰۱۵ پایبند نیستند، اما برخی از عناصر آن به طور خودکار به کار خود ادامه داده اند، از جمله انقضای از پیش برنامه‌ریزی شده برخی از اقدامات در کم‌تر از سه ماه آینده. در شرایطی که احتمالاً «بازگشت کامل» تحریم‌ها از روی میز خارج شده است، به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا و بریتانیا گام‌های دیگری بردارند تا اطمینان حاصل کنند که ایران از رفع تحریم‌ها سود نمی‌برد.

تهدید به اسنپ‌بک موثرتر از فعال کردن مکانیسم ماشه

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، تاریخ «غروب» را برای اکثر محدودیت‌هایی که برای ایران اعمال کردند، تعیین کردند. برای جلوگیری از این انقضا، دولت‌های اروپایی از این توانایی برخوردارند که فرآیندی به نام «اسنپ‌بک» را کلید بزنند که بر اساس آن قطعنامه‌های قبلی سازمان ملل در مورد ایران را دوباره فعال می‌کند، برجام را از دستور کار خارج می‌کند و همه تحریم‌های لغو شده بر اساس آن توافق را دوباره اعمال می‌کند. با این حال، برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها، بعید است طرف‌های اروپایی برجام - بریتانیا، فرانسه و آلمان - این گزینه را انتخاب کنند (از نظر حقوقی، این گزینه در گروی تصمیم این سه بازیگر است، زیرا ایالات متحده در سال 2018 از توافق خارج شد؛ هر چند در عمل، اقدامات آن‌ها در هماهنگی با واشنگتن است).

در واقع، اروپا در حال حاضر تهدید به اسنپ‌بک را مفیدتر از فعال کردن واقعی آن می‌داند و مدعی است که نگرانی‌های تهران در مورد تحریم‌های مجدد به جلوگیری از غنی‌سازی اورانیوم تا 90 درصد یا برداشتن گام‌های دیگر هسته‌ای کمک کرده است. مقامات اروپایی نگران این هستند که در حال حاضر اقدام فوری -هم‌چون فعال کردن مکانیسم ماشه- تهران را برای برداشتن چنین اقداماتی ترغیب کند. ضمن آن‌که آن‌ها امیدوارند که با دورنمای اندک پیامدهای اقتصادی ناشی از آن، تهران را مجبور به تغییر مسیر کند. اسنپ‌بک هم‌چنین تلاش‌های مستمر واشنگتن برای تنش‌زدایی با تهران را که اروپا از آن حمایت می کند، تضعیف خواهد کرد.

تاریخ انقضا

با توجه به از برنامه خارج شدن فعال شدن مکانیسم ماشه، دولت‌های غربی اکنون در مورد چگونگی رسیدگی به انقضای تحریم‌ها -که از آن به عنوان «روز گذار» یاد می‌شود- و پیامدهای مختلفی که قرار است در 18 اکتبر رخ دهد، برنامه ریزی می‌کنند.

محدودیت های سازمان ملل سه جزء قطعنامه ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر منقضی می شود:

- ماده‌ای که بر اساس آن از ایران خواسته می‌شود هیچ گونه فعالیتی در ارتباط با موشک‌های بالستیک طراحی شده با قابلیت حمل سلاح هسته‌ای انجام ندهد.

- الزامی که کشورها قبل از انتقال برخی موشک‌ها، پهپادها و فن‌آوری‌های مرتبط به ایران یا از ایران، مجوز شورای امنیت را دریافت کنند.

- الزام تمام کشورهای عضو سازمان ملل متحد برای مسدود کردن دارایی‌های بیست‌وسه فرد و شصت‌ویک نهاد درگیر در برنامه‌های موشکی و هسته‌ای ایران.

تنها راه برای تمدید این محدودیت‌ها تصویب قطعنامه جدید شورای امنیت است که با توجه به مخالفت روسیه و چین غیرممکن است. بنابراین، این سه بند تقریباً به طور قطع در ماه اکتبر منقضی می‌شوند و فشار دیپلماتیک بر تهران را کاهش می‌یابد. با این حال، تأثیر عملی آن ممکن است محدود باشد، زیرا به ادعای آن‌ها، ایران با انجام آزمایش‌های موشکی و مبادلات با شرکا و متحدان خارجی و منطقه‌ای‌اش، به‌طور مداوم این محدودیت‌ها را نادیده می‌گیرد.

محدودیت‌های اتحادیه اروپا و انگلیس، مجموعه گسترده‌ای از تحریم‌ها و محدودیت‌های اروپایی است که قرار است در ماه اکتبر برداشته شوند:

- محدودیت‌ها برای افراد و نهادهای دخیل در برنامه‌های موشکی، هسته‌ای و سایر برنامه‌های تسلیحاتی ایران، و هم‌چنین فهرست گسترده‌تری از تحریم‌های خودمختار.

-تحریم بیش از 300 فرد و نهاد که در زمان اجرای برجام به حالت تعلیق درآمدند، همراه با سایر تحریم‌های بخشی که هم‌زمان به حالت تعلیق درآمدند.

- ممنوعیت انتقال «انواع» تسلیحات و فناوری‌های مرتبط با موشک‌های بالستیک به ایران یا ارائه خدمات مرتبط.

- تحریم معاملات و خدمات مربوط به انواع خاصی از فلزات و نرم افزارها.

- ممنوعیت ارائه خدمات حمل‌ونقل هوایی و کشتی‌رانی به هواپیماها و کشتی‌های ایرانی مشکوک به دست داشتن در فعالیت‌های غیرقانونی.

از میان تمام اقداماتی که برای بند «غروب» در ماه اکتبر تعیین شده، حذف محدودیت‌های اروپایی احتمالاً بیش‌ترین سود را برای تهران خواهد داشت. نهادهایی که نام آن‌ها لغو می‌شود شامل سازندگان کلیدی موشک، پهپاد و هواپیما می‌شود (به عنوان مثال، سازمان صنایع هوافضا، صنایع هواپیماسازی ایران، گروه صنعتی شهید باکری و گروه صنعتی شهید همت). این می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای دستیابی ایران به تسلیحات، فن‌آوری و قطعات یدکی باز کند.

با این حال، برخلاف تحریم های سازمان ملل، انقضای تحریم‌های اروپا به صورت خودکار نیست. بنابراین، بروکسل و لندن گزینه‌های عملی برای جلوگیری از برخی از این سناریوها را در آستین دارند. تحریم‌های مشابه آمریکا نیز، اگر واشنگتن هم‌چنان یکی از طرف‌های برجام بود، باید در ماه اکتبر خاتمه می‌یافت.

از سوی دیگر، ایران متعهد شده که در روز گذار، پروتکل الحاقی زا به طور رسمی تصویب کند - رژیم گسترده بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که تهران به طور موقت تحت برجام آن را اعمال کرد. با این حال، ایران اکنون  آن را اعمال نمی کنند و بنابراین آن را طبق برنامه تصویب نخواهد کرد.

دورنمای آینده

با توجه به وضعیت کنونی، دلایل زیادی وجود دارد که دولت‌های اروپایی به این نتیجه برسند که لغو تحریم‌ها در کم‌تر از سه ماه گزینه مناسبی برای‌شان نیست. اما با توجه به ریسک مکانیسم ماشه، آن‌ها به زعم خود به دنبال گزینه میانه هستند.

در حال حاضر مقامات اروپایی مایلند اقدامات خود را در چارچوب برجام و قطعنامه 2231 حفظ کنند. بنابراین، آنها ممکن است ابتدا از مکانیسم حل اختلاف برجام استفاده کنند، که به یک طرف اجازه می‌دهد یک موضوع حل نشده را «به عنوان زمینه‌ای برای توقف اجرای تعهداتش... به طور کامل یا جزئی» برقرار کند. آن‌ها قبلاً این مکانیسم را در سال 2020 در پاسخ به تشدید تنش هسته‌ای ایران راه‌اندازی کردند، اگرچه در آن زمان هیچ اقدام متقابلی انجام ندادند. تحت این چارچوب، آن‌ها قادرند اکثر محدودیت‌ها را پس از روز گذار باقی بگذارند. حفظ محدودیت‌های اروپایی مرتبط با فهرست‌های تحریم‌های سازمان ملل پیچیده‌تر خواهد بود و احتمالاً نیازمند قانون‌گذاری در سطح اروپا است، اما چنین اقداماتی در شرایط کنونی تنش‌های گسترده‌تر با ایران قابل انجام به نظر می‌رسد.

دولت‌های اروپایی قبلاً تهران را به طور کلی در مورد برنامه خود برای حفظ محدودیت‌ها مطلع کرده‌اند، و مقامات ایرانی مخالفت خود را با آن اعلام کرده‌اند - البته نه با استفاده از عبارات شدید. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه اظهار داشت که تهران منتظر خواهد ماند تا ببیند اروپا در عمل چه می کند و سپس به شیوه‌ای «متوازن و متناسب» پاسخ می‌دهد. یک رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی نیز اظهارات مشابهی را مطرح کرد. ایران می‌تواند با نزدیک شدن به ماه اکتبر، اقدامات قوی‌تری انجام دهد، مانند زیر پا گذاشتن برد 2000 کیلومتری برای موشک های بالستیک.