ایران و آمریکا بدنبال جایگزینی برای برجام

ایران و آمریکا بدنبال جایگزینی برای مذاکره  احیای برجام هستند پس از چندین ماه بن‌بست، ایران و آمریکا مذاکرات غیرمستقیم بر سر برنامه هسته‌ای ایران  و برجام را از سر گرفتند. بعید به نظر می‌رسد که دو دولت به زودی به توافقی برای احیای توافق هسته ای  ۲۰۱۵ یا یک توافق جدید مثل برجام  دست یابند، اما به نظر می‌رسد هر دو طرف مایل به برداشتن گام‌هایی برای کاهش تنش هستند.

به نوشته مرسی داونپورت در وبگاه انجمن کنترل تسلیحاتی، در حالی که مسیر حرکت فعلی برنامه هسته‌ای ایران ریسک یک درگیری مستقیم را افزایش داده، چنین اقداماتی می‌تواند احتمال این که ایالات متحده یا اسرائیل تصمیم بگیرند که اقدام نظامی برای جلوگیری از گریز هسته‌ای ایران ضروری است را کاهش دهد.

فضای تنگ سیاسی

از زمانی که مذاکرات برای بازگرداندن توافق هسته‌ای برجام در ماه اوت گذشته متوقف شد، فضای سیاسی آمریکا و اروپا برای دستیابی به توافق با ایران تنگ شده است. اکنون به واسطه گسترش همکاری‌های نظامی تهران و مسکو و هم‌چنین اعتراضات داخلی سال گذشته در ایران، مذاکره دولت بایدن برای توافقی که تحریم‌ها را به طور گسترده کاهش دهد، بسیار بعید است.

علاوه بر این، با توجه به پیشرفت‌های هسته‌ای ایران در 10 ماه گذشته، بعید است که ایالات متحده پیش‌نویس توافق مورد بررسی در اوت گذشته برای احیای برجام را بپذیرد. مقامات آمریکایی پیشنهاد کرده‌اند که دولت بایدن آماده است اقداماتی برای کاهش تنش انجام دهد -البته اگر ایران هم آماده انجام همین کار باشد- و آنها این پیام را به ایران منتقل کردند.

در مصاحبه‌ای در 12 ژوئن با نشریه دیپلماتیک، یک مقام ارشد آمریکایی که به طور ناشناس صحبت می‌کرد، گفت که اگر ایران نشان دهد که آماده تغییر «مسیر فعلی» است، این موضوع «احتمالات مختلفی را فراهم خواهد کرد.» این مقام گفت، آمریکا همچنین ادعا کرده  که اگر ایران گام‌های خاصی را برای تقویت برنامه هسته‌ای خود بردارد، «می‌تواند ما را به نقطه بسیار خطرناکی برساند».

مقام‌های ایرانی مدت‌هاست که گفته‌اند تنها به توافقی برای احیای برجام علاقه دارند. زمانی که ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در 12 ژوئن تایید کرد که مقامات ایران و آمریکا در ماه مه در عمان برای گفت‌وگوهای نزدیکی دیدار کرده‌اند، گفت هیچ بحثی در مورد توافق موقت یا هیچ ترتیبی که بر اساس برجام نباشد وجود ندارد.

با این حال، رهبر ایران، اشاره کرد که تهران ممکن است برای رویکردهای دیگری هم آماده باشد. او در بازدید 11 ژوئن با مدیران سازمان انرژی اتمی ایران گفت که تا زمانی که زیرساخت‌های هسته‌ای ایران دست نخورده باقی بماند، دستیابی به توافقات در برخی زمینه‌ها اشکالی ندارد. او هم‌چنین تاکید کرد که ایران هیچ علاقه‌ای به سلاح هسته‌ای ندارد و اگر ایران می‌خواست سلاح هسته‌ای بسازد، «این کار را می‌کردیم و غرب نمی‌توانست جلوی آن را بگیرد.»

جایگزینی برای مذاکره احیای توافق

با توجه به دو قطبی شدن مسئله برجام در واشنگتن و تهران، گام‌های یک‌جانبه برای کاهش تنش ممکن است در حال حاضر از نظر سیاسی جایگزین مناسب‌تری نسبت به مذاکره برای توافق جدید یا احیای توافق هسته‌ای 2015 باشد.

از نظر ایالات متحده، کاهش تنش‌ها احتمال  پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران فراتر از خطوط قرمز آمریکا یا اسرائیل برای آغاز اقدام نظامی را کاهش می‌دهد. همچنین محدود کردن برخی فعالیت‌های هسته‌ای و افزایش شفافیت، فاصله ایران تا گریز هسته‌ای را بیش‌تر می‌کند.

درک این موضوع که هر دو طرف گام‌های متقابلی برای تنش‌زدایی برمی‌دارند، ممکن است از مخالفت کنگره با توافقات جدید جلوگیری کند. بر اساس «قانون بازنگری توافق هسته‌ای ایران»، اگر هر یک از نهادهای قانون‌گذاری آمریکا با یک توافق پیشنهادی مخالفت کنند، رئیس‌جمهور نمی‌تواند تحریم‌های ایران را لغو کند. با توجه به پویایی‌های سیاسی فعلی، هر گونه رای‌گیری در کنگره بحث برانگیز خواهد بود. در طرف ایران نیز چنین کاهش تنش‌هایی، خطر حملات نظامی به زیرساخت‌های هسته‌ای را کاهش می‌دهد و منافع اقتصادی به همراه خواهد داشت.

برداشتن گام‌هایی برای کاهش تنش همچنین به هر دو طرف اجازه می‌دهد تا اهرم‌هایی برای مذاکرات آتی داشته باشند و می‌تواند سریع‌تر از بازگشت به مذاکرات برجام اجرایی شود.

۰اگر علاقه متقابلی برای تنش‌زدایی وجود داشته باشد هم، دقیقاً مشخص نیست که هر دو طرف چه اقداماتی ممکن است انجام دهند. برنامه هسته‌ای ایران یکی از چندین موضوعی است که در مذاکرات رو در رو مورد بحث قرار گرفته است.

محدودیت ۶۰ درصدی ممکن است؟

در مورد موضوع هسته‌ای، نیویورک تایمز و وال استریت ژورنال از مقامات آمریکایی و ایرانی نقل کرده‌اند که ایران قرار است ذخایر اورانیوم غنی شده خود را به 60 درصد اورانیوم 235 محدود کند، از غنی سازی بالاتر از این سطح خودداری کند و همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی را افزایش دهد. این اقدامات احتمالاً فوری‌ترین ریسک گسترش تنش هسته‌ای را کاهش می‌دهد و اطمینان بیشتری ایجاد می‌کند که هرگونه تلاشی از سوی ایران برای پیگیری گریز هسته‌ای یا جابجایی مواد غنی شده برای یک برنامه مخفیانه شناسایی خواهد شد. ایالات متحده دارایی‌های ایران که در خارج از کشور نگهداری می‌شود را از طریق کانال‌های بشردوستانه به کشور بازمی‌گرداند و امکان تجارت‌‌های خاص منطقه‌ای را فراهم می‌کند.

ذخایر 60 درصدی اورانیوم 235 ایران خطر گسترش سریع را به همراه دارد، زیرا این میزان می‌تواند به سرعت به سطح تسلیحاتی یا 90 درصد برسد. تهران تهدید کرده که در پاسخ به اقدامات تحریک آمیز آمریکا در آینده، ممکن است اورانیوم 235 خود را تا 90 درصد غنی می‌کند. مقامات اسرائیلی علناً ادعا کرده‌اند که تولید اورانیوم با غنای 90 درصد منجر به اقدام نظامی از سوی آن‌ها می‌شود.

در کوتاه‌مدت، محدود کردن ذخایر 60 درصدی غنی‌شده ایران، برخی از مزایای منع اشاعه را به همراه خواهد داشت. بر اساس گزارش 31 می آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ذخایر 60 درصدی U-235 غنی‌شده ایران 114 کیلوگرم است. ادعا می‌شود، اگر ایران این ذخایر را تا 90 درصد غنی‌سازی کند، مواد با درجه تسلیحات کافی برای نزدیک به سه بمب را در حدود سه هفته در اختیار خواهد داشت.

اما ایجاد محدودیت در ذخایر 60 درصدی، گریز هسته‌ای را زمان‌برتر می‌کند و احتمال کشف آن توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی را افزایش می‌دهد و به جامعه بین المللی زمان بیشتری برای پاسخ دادن می‌دهد.

نظارت گسسته آژانس

ایران در ماه مه گام‌های محدودی برای افزایش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برداشت، اما مشخص نیست که این اقدامات بخشی از توافقنامه 4 مارس با آژانس برای افزایش داوطلبانه شفافیت بوده است یا به دلیل پیشرفت‌هایی بوده که در طول مذاکرات تنش‌زدایی در عمان به دست آمده است. با توجه به اینکه ایران در فوریه ۲۰۲۱ موافقت‌نامه‌های پادمانی خود را به حالت تعلیق درآورد و در ژوئن ۲۰۲۲ تجهیزات نظارتی را در سایت‌های کلیدی خاموش کرد، برداشتن گام‌های بیشتر برای افزایش شفافیت می‌تواند مزایای قابل‌توجهی داشته باشد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بارها هشدار داده که این وقفه نظارتی توانایی آن‌ها برای تائید پایبندی ایران به محدودیت‌های برجام را شدیداً تضعیف می‌کند. آژانس در 31 مه گزارش داد که تهران به بازرسان اجازه داد تا در اوایل ماه مه، دوربین‌ها را در یک مرکز تولید سانتریفیوژ در اصفهان نصب کنند. بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی در ماه ژوئن گفت که آژانس دوباره دوربین‌ها را در برخی از مراکز در نطنز نصب کرده است، اما سازمان انرژی اتمی بعداً این گزارش را تکذیب کرد.

اگرچه دوربین ها ممکن است ایران را از جابجا کردن مواد غنی شده برای یک برنامه مخفی بازدارند، نصب مجدد آنها مزایای فوری کمی دارد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید به ویدئوهای ضبط شده از فوریه 2021 تا ژوئن 2022 دسترسی داشته باشد تا بتواند روند فعالیت‌های هسته‌ای ایران در طول این شکاف نظارتی را بازسازی کند. در فوریه 2021، پس از اینکه ایران دسترسی بازرسان را محدود کرد، تهران موافقت کرد که اجازه دهد دوربین‌های آژانس بین المللی انرژی اتمی به ضبط ادامه دهند و گفت که به عنوان بخشی از توافق برای بازگرداندن برجام، داده‌ها را به آژانس تحویل خواهد داد.

اما شکاف نظارتی، ایجاد مجدد خطوط پایه قابل اعتماد برای ذخایر خاص، مانند اجزای سانتریفیوژ و کنسانتره سنگ معدن اورانیوم را برای آژانس دشوارتر می‌کند. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در چندین گزارش قبلی آژانس هشدار داده بود که در صورت احیای توافق، به دلیل شکاف‌های نظارتی، آژانس حتی با همکاری ایران هم قادر نخواهد بود برخی محدودیت‌های برجام را راستی‌آزمایی کند.

گروسی در گزارشی در 31 مه خواستار دسترسی «بدون تأخیر» به ضبط‌های جدید و داده‌های دوره فوریه 2021 تا ژوئن 2022 شد.

ایران همچنین به آژانس اجازه داد تا مانیتور‌های غنی‌سازی را در تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم فردو و نطنز نصب کند. هر دو این سایت‌ها اورانیوم 60 درصد غنی شده تولید می‌کنند.

به گفته گروسی نصب مانیتورها، اطلاعات فوری و دقیق‌تری در مورد فعالیت‌های غنی سازی ایران در اختیار آژانس قرار می‌دهد. این امر باید ایران را از غنی‌سازی اورانیوم به سطحی بالاتر از 60 درصد باز دارد و به سرعت هر گونه جهش مانند اورانیوم غنی‌شده تا 84 درصد را که آژانس در ژانویه در فردو پیدا کرد، شناسایی کند.

آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش 31 مه خود گفت که ایران «توضیحاتی» را برای ذرات 84 درصد غنی شده ارائه کرده است و در حال حاضر «هیچ سوال دیگری ندارد». علیرغم اینکه ایران می‌گوید تولید مواد با غنای بالاتر تصادفی بوده است، ایران می‌توانسته سطوح غنی‌سازی بالاتری را آزمایش کرده باشد. در آینده، مانیتور‌های غنی سازی هر گونه ناهنجاری از سطوح اعلام شده را با دقت و سرعت بیشتری تشخیص خواهند داد.