سند سپتامبر چیست ؟| احیای برجام یا جایگزین برجام

جزئیات سند سپتامبر میان ایران و آمریکا منتشر شد در روزهای اخیر «سند سپتامبر» تبدیل به کلیدواژه پرتکرار در موضوع مذاکرات رفع‌تحریم‌ها شده است که در واقع همان آخرین پیشنویس جمع‌بندی مذاکرات در شهریور سال گذشته است.

این کلیدواژه جدید برگرفته از اظهارات جدید حسین امیرعبداللهیان در خصوص روند مذاکرات احیای برجام است که وی در گفت وگو با روزنامه اطلاعات  تصریح کرد: «گفتگوهای ما به مقدار زیادی با طرف‌های مقابل برجامی انجام شده و روی کاغذ آمده است و سندی معروف به «سند سپتامبر» بین ما و طرف‌های مقابل آماده است. صرف نظر از اینکه تحولاتی تأثیر گذاشت و توافق ما را به تعویق انداختند. بخشی از این تحولات اغتشاشات سال گذشته بود و بخش دیگر جنگ اوکراین بود. طرف‌های مقابل هم به دنبال این بودند که از این فرصت‌ها استفاده تا شروطی را به ما تحمیل کنند، اما واقعاً به هیچ وجه از خطوط قرمز عبور نکردیم.»

انعکاس اظهارات امیرعبداللهیان منجر به انتشار گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر دستورالعمل جدید کشورهای طرف برجام شد که ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان در جریان نشست خبری اخیر خود ضمن تکذیب این موضوع گفت: سپتامبر سند جدیدی به شمار نمی‌رود در واقع همان روند مذاکرات ایران و ۴+۱ بوده است. آخرین پیش‌نویس مذاکرات برجامی در چهارچوب برجام در سپتامبر سال ۲۰۲۲ میلادی یا شهریور ۱۴۰۱ آماده جمع‌بندی و بازگشت همه طرف‌ها به توافق برجام بود.

وزیر امور خارجه ایران کشورهای غربی امضاکننده برجام و آمریکا را به تلاش برای «تحمیل شرایط» به ایران متهم کرد. امیرعبداللهیان همچنین گفت: «مذاکره‌کنندگان ایرانی به آمریکا اطلاع داده‌اند که هیچ تغییری در برجام یا مفاد سند سپتامبر را نمی‌پذیرند». در همان زمان، این دیپلمات ارشد تأکید کرد که وزارت او «هیچ دستورالعملی برای حذف برجام از روی میز ندارد». امیرعبداللهیان خاطرنشان کرد: «سیاست ایران در قبال امضاکنندگان برجام در سال‌های آینده «قطعاً» صرفاً مبتنی بر برجام نخواهد بود».

در همین حال، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ۴ سپتامبر گزارش داد که ایران سرعت انباشت اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد خود را کاهش داده است. دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل همچنین خاطرنشان کرد که ایران در مورد مسائل باقی‌مانده، مانند نصب مجدد برخی دوربین‌های نظارتی و توضیح منشأ آثار اورانیوم دو سایت قدیمی اما اعلام‌نشده، «هیچ پیشرفتی» نداشته است.

«سند سپتامبر» چیست؟ در این باره سارا معصومی روزنامه نگار حوزه دیپلماسی در توییتر نوشتنسخه سپتامبر پیش نویس توافق احیای برجام. همان پیش‌نویسی که ۶ دور در دولت حسن روحانی و سپس در دولت ابراهیم رئیسی روی میز مذاکره بود و آخرین تغییرات پیشنهادی آن به سپتامبر ۲۰۲۲ ( شهریور ۱۴۰۱) بازمی‌گردد.

سخنگوی دستگاه دیپلماسی، در پاسخ به سوالی در مورد اخبار منتشرشده به نقل از وزیر امور خارجه مبنی بر وجود سندی به نام «سند سپتامبر» میان ایران و آمریکا در مورد مذاکرات احیای برجام گفت: سند سپتامبر، سند جدیدی به شمار نمی‌رود و همان روند مذاکرات ایران و ۱+۴ است.

کنعانی، در این ارتباط توضیح داد: آخرین پیش‌نویس مذاکرات برجامی در چارچوب برجام در سپتامبر ۲۰۲۲ میلادی و یا همان شهریور ماه ۱۴۰۱ آماده جمع‌بندی و بازگشت تمام طرف‌ها به برجام بود. آمریکا و شرکای اروپایی در یک محاسبه غلط و با نگاه به اغتشاشات ایران و سرمایه‌گذاری بر این اغتشاشات و نیم‌نگاهی به تحولات اوکراین با وقت‌سوزی و از بین بردن فرصت، از نهایی‌کردن مذاکرات سر باز زدند و یک بار دیگر نشان دادند که از اراده لازم برای بازگشت  تمام طرف‌ها به توافق برخوردار نیستند.

او گفت: صحبت‌های وزیر امور خارجه در مصاحبه انجام شده، روشن است و صحبت‌های ایشان ناظر بر آن چیزی است که اشاره کردم.

فراز و فرود مسیر دستیابی به سند سپتامبر

مهر نوشت :  اما پرسشی مطرح می‌شود که روند احیای برجام تا سپتامبر ۱۴۰۱ چه فراز و فرودی را طی کرده است که همگان معتقدند آن زمان نزدیک ترین نقطه جهت احیای برجام بوده است و به یک باره این چارچوب فرومی‌ریزد.

در تیرماه سال گذشته جوزف بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه و انریکه مورا معاون و مذاکره کننده اتحادیه اروپا در گروه موسوم به ۴+۱ با سفر به تهران با وزیر امور خارجه کشورمان دیدار و گفتگو می‌کند و بعد از مذاکرات مفصل اعلام می‌دارد: در دیدار با حسین امیرعبداللهیان  وزیر امور خارجه ایران بر سر از سرگیری مذاکرات ایران و آمریکا در روزهای آینده با تسهیل تیم من برای حل آخرین مسائل باقیمانده توافق کردیم.

همزمان وزیر امور خارجه کشورمان نیز در جمع خبرنگاران حضور یافت و ضمن بیان این‌که «آمادگی داریم در روزهای آینده مذاکرات وین را از سر بگیریم»، گفت: امیدواریم طرف آمریکایی این بار واقع‌بینانه و منصفانه در مسیر مذاکرات و رسیدن به نقطه پایانی توافق، اقدامات مسئولانه و متعهدانه‌ای را انجام دهد.

اگرچه این اولین بار نبود که پیش‌نویس توافق بر روی میز قرار گرفته بود و از فروردین ۱۴۰۰، در مذاکراتی غیرمستقیم با هدف احیای توافق اتمی مذاکراتی با حضور اتحادیه اروپا و همراهی روسیه و چین آغاز شده بود اما با عدم وجود اراده‌ی سیاسی در طرف آمریکایی توافق هیچگاه حاصل نشده بود.

در شهریور سال گذشته نیز که آمریکایی‌ها از گرفتن امتیاز در میز مذاکره ناامید شده بودند، روند مذاکرات را متوقف کردند و با اجرای پلن «بی» اغتشاشات را در داخل ایران آغاز کردند به این امید که بتوانند با اعمال فشار سنگین علیه کشورمان خواسته‌ها و مطالبات خود را محقق کنند. اما با گذشت همان روزهای اولیه، شکست پلن بی بیش از پیش آشکار شد و مقامات ایالات متحده از طریق واسطه‌های متعدد اقدام به تبادل پیام کردند.

امیرعبداللهیان نیز بواسطه مسئولیت عالی در پرونده مذاکرات در مصاحبه اخیر به خوبی فضای شکل گرفته پس از ناامیدی غرب از اغتشاشات ایران را روایت کرده است و می‌گوید: البته آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها هم دچار خطای در تحلیل شدند و فکر کردند واقعاً در ایران کودتا شده و انقلاب جدیدی رخ داده است؛ اما آمریکایی‌ها زودتر از سه کشور اروپایی (آلمان و انگلیس و فرانسه) فهمیدند که خبری نیست و این اتفاقاًت و تحریکات و بسیج رسانه‌ای که علیه ایران شکل گرفت نتیجه‌ای نخواهد داشت، لذا زودتر تلاش کردند برگردند ولو اینکه در دشمنی خودشان برای اینکه از این آب گل‌آلود ماهی بگیرند حداکثر استفاده را در آن مقطع کردند.

رئیس جمهور نیز در جریان نشست خبری اخیر خود در پاسخ به سوالی در خصوص آخرین روند مذاکرات برای رفع تحریم‌ها اینگونه توضیح داد و گفت: دولت از ابتدا برجام را به عنوان یک پرونده در حوزه سیاست خارجی دنبال کرده، اما موضوع سیاست خارجی ما مانند گذشته تک گزینه‌ای نیست. سوال این است که آیا رویکرد دولت سیزدهم به موضوع مذاکرات صحیح بود، پاسخ این است که بله.

رئیس شورای‌عالی امنیت ملی تصریح کرد: از ابتدای دولت، به دنبال اقداماتی که از قبل صورت گرفته بود، گروهی را تعیین کردیم تا کار دنبال شود و مذاکرات جدی بر روی یک متن که اروپایی‌ها هم رسماً آن را قبول داشتند و می‌گفتند خواسته‌های ایران در آن دقیق است، صورت گرفت. مذاکرات ما در راستای همان توافق اصلی هم بود چرا که ما در زمان آن قرارداد نبودیم که البته اگر بودیم این توافق دقیق‌تر تنظیم می‌شد تا امروز این گرفتاری‌ها به وجود نمی‌آمد.

رئیسی با اشاره به این موضوع که در متن ارائه شده خواسته‌های به حق ملت مطرح شد، بیان کرد: این آمریکا و اروپا بودند که به تعهدات خود عمل نکردند، اما ایران به طور کامل به تعهدات خود پای‌بند بود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ۱۵ بار اعلام کرده که برنامه هسته‌ای ایران انحرافی ندارد، اما کشورهای غربی می‌خواهند از موضوع هسته‌ای استفاده سیاسی کنند تا به کشور مستقلی مانند ایران فشار بیاورند. در هر صورت ما میز مذاکره را ترک نکردیم که بهانه دست دشمن ندهیم، اما آنها به تصور اینکه در اغتشاشات می‌توانند دستاوردی داشته باشند، میز مذاکره را ترک کردند و اکنون برگشتند.

رئیس جمهور افزود: دولت در مذاکرات و طرح حقوق ملت برای احقاق حق و رفع تحریم‌های ظالمانه کوتاهی نکرده و در جبهه دیگر یعنی خنثی کردن تحریم‌ها نیز فعال هستیم.

تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا؛ یک گام رو به جلو

پرونده‌ی دیگری که همزمان با مذاکرات احیای برجام در حال گفتگو و مذاکره بود، موضوع تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا بود که در هفته‌های اخیر در چند مرحله به پیشرفت رسیده است. زمانی که ایران اعلام کرد به عنوان اولین مرحله از مبادله زندانیان، پنج شهروند آمریکایی را از زندان اوین به حبس خانگی منتقل می‌کند، آشکار شد. در ازای آن، واشنگتن ۶ میلیارد دلار از منابع مالی مسدود شده ایران در کره جنوبی را آزاد کرده و پنج زندانی ایرانی در آمریکا را آزاد می‌کند. ایالات متحده قبلاً با آزادسازی نزدیک به ۳ میلیارد دلار پول خرید نفت و گاز ایران توسط عراق موافقت کرده است.

روز گذشته نیز سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان روند تبادل زندانیان را امیدوار کننده دانست و گفت: در مورد زندانیان با توجه به ماهیت فنی موضوع و توافق در ارتباط با دو موضوعی که صورت گرفت یک بازه زمانی صورت گرفت و تا الان این روند امیدوار کننده است. امیدواریم در بازه زمانی تعریف شده طرف مقابل به تعهداتش عمل کند و تبادل زندانیان در همان بازه زمانی انجام شود. امیدواریم این اتفاق رخ دهد و اجازه دهید منتظر نتیجه کار باشیم.

از طرف دیگر در روزهای آینده شاهد سفر احتمالی حجت الاسلام رئیسی رئیس جمهور و کارگزاران سیاست خارجی کشورمان به نیویورک جهت شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل هستیم و بنابر برخی گمانه زنی‌های رسانه‌ای احتمال پیگیری مذاکرات رفع تحریم‌ها با توجه به حضور مقامات ارشد کشورهای برجامی طرف ایران حاشیه اجلاس سازمان ملل وجود دارد.

گفتنی است در جریان دیدار رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت با مقام معظم رهبری ایشان در نکته‌ای به موضوع مذاکرات نیز اشاره داشتند و تصریح کردند: برای رفع تحریم مذاکراتی می‌شود، آنها به جای خود محفوظ و کارهای درستی هم هست، امّا در کنار آن باید خطّ موازی عبارت باشد از خنثی کردن تحریم‌ها. یکی از مهم‌ترین شاخص‌های خنثی کردن تحریم‌ها هم یقیناً این است که تورّم را کاهش بدهید؛ یعنی تلاش بشود بر روی کاهش رشد تورّم.

بنابراین می‌توان اینگونه نتیجه گرفت به شرط رعایت تمامی خطوط قرمز کشورمان توافق در دسترس خواهد بود اما این موضوع مستلزم اتخاذ تصمیم سیاسی از سوی ایالات متحده و فاصله گرفتن دیگر کشورهای غربی از ریاکاری در مواجهه با واقعیت جمهوری اسلامی ایران است.

از سوی دیگر وال‌استریت‌ژورنال ادعا کرده که ایران میزان ذخیره اورانیوم ۶۰ درصد خود را کند کرده است. طبق ادعای این روزنامه، ایران سرعت غنی‌سازی ۶۰ درصدی خود را در ماه ژوئن کاهش داده است. ایران همچنین در ماه جولای اقدام به رقیق‌سازی مواد هسته‌ای خود کرده است. با این حال، وال‌استریت‌ژورنال به نقل از منابع مطلع نوشته که مشخص نیست اقدام ایران یک اقدام فنی بوده است یا سیاسی.

بسته شدن پرونده پادمانی به صورت سیاسی؟

اما همین رسانه در قسمت بعدی گزارش خود ادعا کرده است که آژانس علاوه بر این در گزارش فصلی خود گفته که ایران از دادن روادید به بازرس‌های این سازمان خودداری کرده است. اگر این خبر صحت داشته باشد، بیانگر توافقات ایران و آمریکا و حل مسائل و اختلافات به صورت سیاسی است. چراکه یکی از شروط ایران برای توافق بر اساس «سند سپتامبر» بسته شدن پرونده پادمانی به صورت سیاسی بود. چرا که ایران عقیده دارد این ادعا سیاسی و خارج از روند بازرسی‌های آژانس است.

همچنانکه محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان در این زمینه تاکید کرده بود: «از نظر من، این‌ها همه بهانه سیاسی هستند. مشابه آنچه در PMD بود. مکان‌هایی که از آن نام می‌برند و اتهاماتی که مطرح می‌شود، همان‌هایی است که از حنجره صهیونیست‌ها و منافقین شنیده می‌شود. این‌ها سال‌هاست این حرف‌ها را تکرار می‌کنند.» وی این را هم خاطرنشان کرد که «۱۶ نهاد اطلاعاتی و امنیتی آمریکا و اخیراً در سال ۲۰۲۲، تعداد زیادی از نهادهای امنیتی آنان به طور غیرمستقیم بر صلح آمیز بودن برنامه ایران صحه گذاشته‌اند. طرح مجدد سوالات با اتهامات بی‌اساس، ابزاری است برای تخریب برنامه هسته‌ای ایران!»

رئیس جمهور در نشست خبری سال گذشته خود در شهریور ماه بسته شدن پرونده پادمانی را یکی از شروط ایران برای توافق هسته‌ای بیان و تاکید کرده بود: جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات به دنبال تضمین‌های اطمینان‌آور، راستی‌آزمایی عینی و عملی نسبت به رفع تحریم‌ها، رفع تحریم‌ها به صورت معنادار و پایدار و بسته شدن موضوع ادعاهای سیاسی است. بدون حل و فصل مسائل پادمانی سخن از توافق معنا ندارد، توافق باید همراه با حل و فصل مسائل پادمانی و پایان این مسأله باشد.

ایران تاکید دارد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نباید بر مبنای اسناد ساختگی رژیم‌صهیونیستی که با اهداف خاص سیاسی در اختیار آژانس قرار داده می‌شود، قضاوت و بر اساس آن‌ها اعلام‌نظر کند و این نوع قضاوت برخلاف اصل بی‌طرفی و حرفه‌ای‌گری است. و شاید ایران در ادامه مذاکرات سال گذشته و سند سپتامبر ترجیح می‌دهد این پرونده به صورت سیاسی حل و فصل شود.

اشاره وزیر امور خارجه ایران به «سند سپتامبر» گمانه‌زنی‌ها درباره توافق احتمالی جدید جایگزین برجام را برانگیخته است. با این حال، تهران اصرار دارد که این سند به پیش‌نویس توافقی که پاییز گذشته برای احیای برجام تهیه شده بود، اشاره دارد.

اشاره وزیر امور خارجه ایران به «سند سپتامبر» گمانه‌زنی‌ها درباره توافق احتمالی جدید جایگزین برجام را برانگیخته است. با این حال، تهران اصرار دارد که این سند به پیش‌نویس توافقی که پاییز گذشته برای احیای برجام تهیه شده بود، اشاره دارد. در همین حال، دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل پیش از نشست سه‌ماهه شورای حکام خود اعلام کرد که ایران سرعت انباشت اورانیوم خلوص بالای خود را کاهش داده است. این تحول می‌تواند نشان دهد که تهران به دنبال کاهش تنش با غرب است؛ به‌ویژه در شرایطی که نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد نزدیک است.

تنفس مصنوعی برجام

اکو ایران نوشت : تنش‌های ایران و آمریکا از زمانی که دولت دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ به طور یک‌جانبه از برجام خارج شد، افزایش یافته است. ایران تا کاهش پایبندی خود به توافق و گسترش برنامه هسته‌ایش یک سال منتظر ماند.

تنش‌ها بین تهران و واشنگتن تحت دولت جو بایدن به شدت افزایش یافته است، به‌ویژه از زمانی که کاخ سفید در اواخر سال گذشته روشن کرد که هیچ برنامه‌ای برای بازگشت به برجام ندارد. مذاکرات احیای توافق هسته‌ای از سپتامبر ۲۰۲۲ متوقف شد و از زمان اعتراضات آن ماه، در دستور کار واشنگتن قرار نگرفته است. طبق گزارش‌ها، پیش‌نویس توافقی که در سپتامبر ۲۰۲۲ برای احیای برجام تهیه شده بود، دارای چهار مرحله است که ۱۶۵ روز را در بر می‌گیرد.

تفاهم به جای توافق

در غیاب احیای برجام، تلاش‌هایی برای ایجاد تفاهم جهت «کاهش تنش» بین ایران و ایالات متحده صورت گرفته است. به نظر می‌رسد این «توافق غیررسمی» شامل مبادله زندانیان، آزادسازی برخی از دارایی‌های ایران در کشورهای ثالث، اجرای ضعیف‌تر تحریم‌های آمریکا بر صادرات نفت ایران و کاهش تنش‌ها در منطقه است.

در حالی که در ماه گذشته، برخی رسانه‌های ایران گزارش‌هایی مبنی بر کاهش سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده توسط ایران را رد کردند، مقامات ایرانی به صراحت منکر آن نشده‌اند. کاهش سرعت غنی‌سازی به خلوص ۶۰ درصد ممکن است برخی در تهران را که آن را امتیازی برای غرب بدانند، ناراحت کند.

با این حال، دولت ابراهیم رئیسی می‌تواند استدلال کند که در حال حاضر، ایران ذخایری کافی و قابل‌توجه از اورانیوم خلوص بالا دارد. گزارش آژانس اشاره می‌کند که ذخایر این کشور حدود ۱۲۱.۶ کیلوگرم است که تقریباً سه برابر ۴۲ کیلوگرمی است که برای گریز هسته‌ای تعریف می‌شود.

در جریان نشست فصلی شورای حکام آژانس که در ۱۱ سپتامبر آغاز می‌شود، آژانس آخرین گزارش خود درباره برنامه هسته‌ای را ایران ارائه خواهد کرد. به عنوان بخشی از تنش‌زدایی آشکار بین ایران و ایالات متحده انتظار نمی‌رود که قدرت‌های غربی برای صدور قطعنامه دیگری علیه جمهوری اسلامی تلاش کنند.

همانطور که امواج مدیا قبلاً گزارش داده بود، قرار است رئیس‌جمهور ایران در مجمع عمومی آتی سازمان ملل در نیویورک شرکت کند. تلاش‌ها برای تشکیل نشستی بین ایران و سایر امضاکنندگان برجام در حاشیه گردهمایی سالانه رهبران جهان در حال انجام است.