سایه سنگین بیماری اردوغان بر آینده ترکیه

طی ماه‌های اخیر، مجموعه‌ای از ویدیوها از اردوغان منتشر شده که در آنها او چهره‌ای بیمار دارد. البته برخی از این ویدیوها در مقایسه با برخی دیگر چندان کیفیت ندارند اما اگر همه آنها را کنار هم بگذارید، وضعیت سلامتی اردوغان در آنها کاملا مبهم به نظر می‌رسد. برای مثال در یکی از این ویدیوها، اردوغان برای بالا رفتن از چند پله به کمک همسر و یکی از محافظان خود نیاز پیدا می‌کند. در یکی دیگر از ویدیوها، این‌طور به نظر می‌رسد که اردوغان برای قدم زدن در مقبره بنیانگذار ترکیه، مصطفی کمال آتاتورک، تلوتلو می‌خورد و سرانجام در ویدیویی دیگر که در ماه جولای بسیار مورد توجه قرار گرفته، اردوغان رنگ پریده به نظر می‌رسد و هنگام تبریک گفتن سال نو به اعضای حزب عدالت و توسعه، جملات و کلمات را سریع و نامفهوم بیان می‌کند. 

همچنین زمانه‌ای بوده که اردوغان کاملا رنگ پریده به نظر می‌رسیده است. همراه با انتشار این فیلم‌ها، شایعاتی در مورد سلامت اردوغان پخش شده است. ازجمله داستان‌هایی که ادعا می‌کنند او با افزایش فراموشی، مشکلات تنفسی‌، گیجی‌، استفراغ و کاشت یک دستگاه دفیبریلاتور داخلی سر و کار داشته است. براساس این گزارش‌ها، اردوغان تعداد پزشکان اطراف خود را افزایش داده، برخورد با مطبوعات را کاهش داده و قبل از رویدادهای عمومی، مسکن تزریق می‌کند. مسلم است که این شایعات توسط افرادی که خارج از ترکیه هستند یا افرادی که چند سطح از حلقه مورد اعتماد اردوغان دورتر هستند، مطرح می‌شود، بنابراین این ادعاها که اردوغان وضعیتی رو به مرگ دارد، ممکن است کاملا دروغ باشد. برخی ویدیوهای دیگر نیز از اردوغان منتشر شده که او در آنها بسیار سرحال است، برای مثال در تاریخ 26 سپتامبر وقتی که او در برنامه 

Face the Nation حاضر شد، کاملا سرحال به نظر می‌رسد. در هر صورت برای مردی 67 ساله که قرار نیست مثل جوانان رفتار کند و برای کسی که 18 سال است که قدرت را در ترکیه در دست دارد، آن حالت‌ها کاملا طبیعی به نظر می‌رسیدند. البته به هیچ‌وجه درست نیست که درباره وضعیت سلامتی کسی از راه دور قضاوت کرد اما حداقل بگذارید قضاوت را کنار بگذاریم و کمی فرضیات را درنظر بگیریم. اگر اردوغان حقیقتا بیمار باشد چه؟ اگر به واسطه بیماری یا حتی مرگ نتواند در انتخابات سال 2023 شرکت کند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟

براساس ماده 106 قانون اساسی ترکیه، چنانچه اتفاقی برای اردوغان رخ دهد، فواد اوکتای، معاون اردوغان مسوولیت‌ها و قدرتی که اردوغان داشت را دراختیار خواهد گرفت تا انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه ظرف 45 روز برگزار شود و رییس‌جمهوری جدید سوگند بخورد. این روند خیلی واضح و استاندارد است. تحلیلگران مسائل ترکیه مدت‌هاست این فرضیه را مطرح کرده‌اند که در ترکیه بعد از اردوغان، حزب عدالت و توسعه از درون دچار انشقاق خواهد شد، به‌ طوری ‌که شانس هر یک از احزاب اپوزیسیون برای پیروزی در انتخابات سراسری بسیار زیاد خواهد شد. شاید در چنین شرایطی شانس با اکرم امام‌اوغلو یار شود. او پیش‌تر دو بار پیاپی نخست‌وزیر سابق ترکیه را در انتخابات شهرداری استانبول شکست داده است. علاوه بر او، منصور یاواش، شهردار آنکارا نیز سیاستمدار قابلی است. در سوی دیگر خانم مارال آکسنر، رهبر حزب خوب ترکیه نیز سیاستمدار قاطع و قدرتمندی است. 

سناریو‌هایی وجود دارد که براساس آنها ریاست‌جمهوری امام‌اوغلو، یاواش یا آکسنر بعد از اردوغان امری محتمل است اما فرض اساسی برای پیروزی آنها این است که ترکیه به سیاست‌های عادی پس از اردوغان بازگردد. این فرض ممکن است اما تردید‌هایی درباره‌اش وجود دارد. نخست اینکه ابتدا باید روشن شود که آیا اردوغان از طریق حزب عدالت و توسعه نهادهای سیاسی ترکیه را مطابق میل خود تغییر داده یا خیر. در این چارچوب، سخت است اگر بخواهیم تصور کنیم که انتخاباتی که ظرف 45 روز برگزار خواهد شد، انتخاباتی آزاد و منصفانه خواهد بود. نکته دوم که تبعات زیادتری نیز خواهد داشت این واقعیت است که در طول دو دهه قدرت اردوغان در ترکیه، افرادی که جزو حلقه مورد اعتماد حزب عدالت و توسعه بوده‌اند بر ثروت و قدرت خود افزودند. به نظر بعید می‌رسید که این مقامات، تجار و شخصیت‌های رسانه‌ای و دیگران آماده باشند دستاوردهای خود را به خطر بیندازند و خود را در معرض خطر روی کار آمدن سیاستمدارانی دموکرات قرار دهند. در چنین شرایطی این احتمال وجود دارد که شخص قدرتمند دیگری در دوران پس از اردوغان قدرت را در دست بگیرد و شاید حتی شرایط اضراری در ترکیه اعلام شود. غیر از اردوغان، در میان چهره‌های تاثیرگذار ترکیه، هاکان فیدان رییس سازمان اطلاعات، حلوصی آکار وزیر دفاع و سلیمان سویلو وزیر کشور ترکیه وجود دارند. به نظر می‌رسد از میان این سه نفر آکار از وضعیت بهتری برای رهبری ترکیه برخوردار باشد. فیدان در میان مردم ترکیه شهرت دارد اما معمولا در پس پرده به فعالیت مشغول بوده است. سویلو، پس از اینکه رییس یکی از گروه‌های مافیای ترکیه به نام سدات پکار در یک ویدیو که در یوتیوب منتشر شد ادعا کرد که وزیر کشور ترکیه فاسد است در جنایات سازمان‌یافته دست دارد، به ‌شدت در نظر افکار عمومی آسیب دید. 

آکار در مقایسه با فیدا و سویلو یک برتری دیگر نیز دارد. او بر ارتش ترکیه فرماندهی می‌کند. پس از آنکه از سال‌های 2003 و 2004 و براساس اصلاحاتی که در ترکیه صورت گرفت، کنترل نظامیان به دست سیاستمداران غیرنظامی سپرده شد، برخی تحلیلگران تمایل یافتند نقش ارتش ترکیه در سیاست را دست‌کم بگیرند. کودتای نافرجام سال 2016 که طی آن بسیاری از ترک‌ها فارغ از گرایش سیاسی‌شان با بازگشت نظامیان به سیاست مخالفت کردند، در کنار پاکسازی گسترده افسران ارتش، اراده فرماندهان ارتش برای نقش‌آفرینی در سیاست را متزلزل کرد. با این حال آکار، که در دوران کودتا رییس ستاد مشترک ارتش ترکیه بود و بعدها به سمت وزارت دفاع منصوب شد، بعد از جولای سال 2016 نقش موثری در بازسازی نیروهای نظامی ترکیه ایفا کرد و این کار او ممکن است ارتش را قادر سازد تا بار دیگر در عرصه سیاسی به نقش‌آفرینی بپردازد. البته اگر پای حمایت از آکار در میان باشد. 

در طول پنج سالی که از کودتای سال 2016 ترکیه گذشت، وزیر دفاع مسوول نصب 65درصد افسران و صدها ژنرال در ارتش ترکیه بوده است. روزهایی بود که ارتش ترکیه خود را فراتر از سیاست قرار داد اما هرگز از حفاظت از نظام کمالیستی ترکیه دست نکشید. اگر ارتش ترکیه از طریق قانون، مقررات و دستورها کاملا تحت نظر غیرنظامیان قرار می‌گرفت، آنگاه جایگاه آکار در ارتش چندان اهمیت نداشت. اما این‌طور به نظر می‌رسد درحالی که افسران ارتش تحت نظر غیرنظامیان هستند، این نظارت از طریق نهادهای سیاسی انجام نمی‌شود بلکه اصل در این کنترل و نظارت، عامل وفاداری است. افسران ارتش نفوذ و جایگاه نظامی خود را مدیون دو نفر هستند که آن دو نفر اردوغان و آکار هستند. بنابراین اگر اردوغان ناتوان شود و تا بمیرد، تنها آکار خواهد بود که در موقعیت بسیار قدرتمندی قرار خواهد گرفت. 

ممکن است برخی در واشنگتن نگاهی به آکار بیندازند و بگویند: «بسیار خوب. خیلی هم بد نیست. آکار عملگرا است و ما می‌توانیم با او کار کنیم.» البته این تحلیل غیرمنطقی نیست اما واقعیت این است که هیچ کسی از آکار انتظار ندارد در قبال امریکا دوستانه رفتار کند. آکار به لحاظ ایدئولوژیک و سیاسی، افکاری مشابه اردوغان دارد. او حتی با افسرانی نظامی که عقایدی ضد غرب و ملی‌گرا دارند، رابطه بسیار خوبی دارد. آنها همچنین با افسرانی که در ناتو جایگاهی برای خود دست و پا کرده بودند مدت زمان زیادی از خدمت‌شان را در اروپا یا امریکا گذرانده بودند، برخورد کردند. یا آنها رابه اتهام ارتباط با فتح‌الله گولن به زندان انداختند یا اینکه مسوولیت‌های‌شان را از آنها گرفته و به آنها تنزل درجه داده‌اند. آکار همچنین مسوول مستقیم اقدامات تند ترکیه در مدیترانه در تابستان سال 2020 بوده است و این اقدامات ترکیه را در مقابل یونان و فرانسه قرار داد. بنابراین خیلی سخت است اگر از کسی به آکار که سلیقه سیاسی شبیه به اردوغان دارد انتظار داشته باشیم که متفاوت عمل کند. 

البته هنوز مشخص نیست که وضعیت سلامتی اردوغان حقیقتا چگونه است و چه کسی قرار است جانشین او شود اما تحلیلگران و برخی مقامات دولتی نباید خیلی نسبت به پیروزی اردوغان در انتخابات سال 2023 خوشبین باشند. اگر اردوغان به انتخابات سال 2023 نرسد، نظام سیاسی ترکیه بازگشتی را تجربه خواهد کرد. این امکان وجود دارد که عرصه سیاسی در ترکیه بی‌ثبات شود. سال‌ها تحلیلگران معتقد بودند که مصر پس از حسنی مبارک دراختیار پسرش جمال مبارک یا عمر سلیمان رییس سازمان امنیت قرار خواهد گرفت اما هیچ کدام از این دو احتمال عملی نشد. اشتباه بزرگ‌تر می‌تواند این باشد که احتمال نرسیدن اردوغان به انتخابات سال 2023 را نادیده بگیریم و به این امید بمانیم که اوضاع در ترکیه وفق مراد خواهد بود.