۱۸ میلیارد دلار ایران آزاد می‌شود؟

یک دهه پس از میانجی‌گری موفق عمان میان ایران و غرب که با سفر مرحوم سلطان قابوس به تهران زمینه‌های مذاکرات برجامی را فراهم کرد و منجر به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ شد، سلطان هیثم بن طارق سلطان جدید و پسرعموی قابوس در قامت میانجی‌گر و دستورکاری جدید در راس یک هیات بلندپایه سیاسی سفر دو روزه‌ای را با هدف تقویت روابط دوجانبه و گره‌گشایی از برخی پرونده‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در دستور کار قرار داده است.

هیثم بن طارق که با دستاری سفید به نشانه صلح وارد تهران شده است، هم به سفر ۲خرداد سال گذشته سید ابراهیم رئیسی به عمان و تقویت بیشتر روابط دوجانبه پاسخ می‌دهد و هم زمینه میانجی‌گری در سه پرونده را فراهم می‌کند؛ احیای روابط دیپلماتیک میان ایران و مصر و به‌ویژه دو مساله تبادل زندانیان و مذاکرات متوقف شده هسته‌ای میان تهران و پایتخت‌های غربی که در روزهای گذشته گمانه‌زنی‌های زیادی را به خود اختصاص داده است. دو پرونده مهمی که از اواخر مرداد ۱۴۰۱ با ظهور متغیرهای جدید در روابط ایران و غرب به خارج شدن این دو موضوع از دستور کار آمریکا و اروپا منجر شد.

آنچه اهمیت این سفر را مضاعف می‌کند، انتشار برخی اخبار از آزادسازی درآمدهای بلوکه‌شده ایران در دو کشور کره‌جنوبی و عراق است که در صورت اجرایی شدن می‌تواند فضا را در روابط ایران و غرب تلطیف کند و زمینه‌ای برای بازگشت مجدد طرفین به میز مذاکرات باشد. روز شنبه ۵خرداد علی شریعتی، عضو اتاق بازرگانی ایران و عراق در رشته توییتی از گشایش در حوزه ارزی خبر داد. شریعتی نوشت: به نقل از منابع موثق، مذاکرات چراغ خاموش تیم فنی حوزه بانکی در یکی از کشورهای همسایه هم اکنون به طور موفقیت‌آمیز به پایان رسید، یقینا به زودی شاهد گشایش ارزی خواهیم بود. نشانه‌ای که توییت این فعال اقتصادی را تقویت می‌کند، دو گفت‌وگوی همزمان وزرای خارجه عراق و عمان و ایران و عراق یک روز پیش از سفر سلطان عمان به تهران بود. وزارت خارجه عراق شنبه ۶ خرداد از رایزنی فواد حسین و بدر بن حمد آلبوسعیدی در خصوص مشکلات مالی ایران و آمریکا به‌ویژه پول‌‌‌های ایران در بانک‌های عراقی خبر دادند.

وزرای خارجه ایران و عراق نیز در همین روز طی یک تماس تلفنی مشکلات مالی را مورد گفت‌وگو قرار دادند. حسین امیرعبداللهیان در این گفت‌‌‌وگوی تلفنی با تشکر از انتقال مالی و بانکی مربوط به سفر حجاج بیت‌‌‌الله الحرام از محل اعتبارات جمهوری اسلامی ایران از سوی عراق، خواستار تقویت هر چه بیشتر همکاری‌‌‌های بانکی شد. به نظر می‌رسد یکی از وجوه مصارف این درآمدهای بلوکه شده در صورت آزادسازی علاوه بر واردات اقلام غذایی و دارویی، اموری مشابه همچون پرداخت هزینه زائران و موارد دیگر است. از دو سال پیش تاکنون زمزمه‌هایی از آزادسازی پول‌های بلوکه شده ایران که گفته می‌شود رقمی معادل ۱۱ میلیارد دلار است، رسانه‌ای شده اما تاکنون به جز چند مقطع از جمله پرداخت پول واکسن‌های کواکس در سال ۱۴۰۰ از سوی عراق، به‌صورت رسمی آزاد نشده است.

مورد مشابه دیگر پول‌های بلوکه شده ایران در کره‌جنوبی است که رقمی معادل ۷ میلیارد دلار است و تقریبا هر ماه یک بار به تیتر اول رسانه‌‌‌ها تبدیل می‌شود. اگرچه ایران هنوز منتظر آزادسازی این مبلغ است، اما اواخر فروردین ۱۴۰۲ سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا اعلام کرد امکان آزادسازی این منابع وجود ندارد و ایران فقط برای واردات کالاهای بشردوستانه می‌تواند از این منابع استفاده کند. این موضوع همزمان با سفر رئیس‌جمهور کره به واشنگتن در تاریخ ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ مطرح شد.

در زمان ریاست جمهوری دونالد ترامپ رئیس‌جمهور سابق آمریکا نیز‌سازوکاری در دوران کرونا معروف به کانال سوئیس تعبیه شد که کمک‌های انسان دوستانه از طریق این مکانیزم صورت بگیرد. بر اساس قوانینی که از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ علیه مبادلات پولی و بانک مرکزی ایران وضع شده و با خروج ترامپ از برجام مجددا تحریم‌های آن برقرار شد، تنها معافیت برای نقل و انتقالات مالی از طریق کانال سوئیس وجود خارجی دارد.

با این حال نور نیوز رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران ۱۱ مهر ۱۴۰۱ در این چارچوب اعلام کرد: با تداوم گفت‌وگوهایی که با واسطه میان ایران و آمریکا انجام شد، بانک مرکزی یکی از کشورهای منطقه به عنوان بانک عامل برای واریز وجوه آزاد شده ایران در کره‌جنوبی مورد توافق قرار گرفت.مذاکرات مربوط به تبادل زندانیان و آزادسازی منابع ارزی ایران در کشورهای خارجی ماه‌‌‌ها قبل انجام شده بود، اما به دلیل ظهور متغیرهای جدید در روابط ایران و غرب از جمله پاسخ منفی ایران به بسته بروکسل برای احیای برجام، جنگ اوکراین و ناآرامی‌های اواخر شهریور سال گذشته مسکوت و تعلیق شد. در چنین فضایی است که به نظر می‌رسد ماموریت سلطان عمان در سفر به تهران در راستای تسهیل‌گری درخصوص این پرونده‌های گره خورده صورت می‌گیرد.

از مدت‌ها پیش بحث تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا به‌ویژه عماد شرقی، مراد طاهباز و سیامک نمازی مطرح بوده، اما با توجه به آزادی زندانیان اروپایی که اخیرا با آزادی برنارد فیلان، شهروند فرانسوی- ایرلندی و بنجامین بریر شهروند فرانسوی در تاریخ ۲۲ اردیبهشت و آزادی اسدالله اسدی و مبادله او با الیویه وندکاستیل در تاریخ ۵ خرداد با وساطت عمان صورت گرفت، دامنه تبادل را فراگیرتر کرده است. سفر اواخر اسفند ماه علی باقری کنی مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران به اسلو و دیدار با معاونان وزرای خارجه تروئیکای اروپایی باعث شده تا فضا در روابط ایران و پایتخت‌های اروپایی تا حدی از فضای متاثر از ناآرامی‌های سال گذشته در ایران فاصله بگیرد.

در ماه‌های گذشته آمریکایی‌ها برخلاف اروپا بیشتر با کانال‌های منطقه‌ای در تماس بودند، اما اروپایی‌ها فاصله خود را با تهران نگه می‌داشتند. با این حال پس از نشست اسلو گشایش‌هایی در این زمینه انجام شد.«دنیای‌اقتصاد» پیش‌تر در دو گزارش ۴ و ۵ اسفند ۱۴۰۱ با گمانه‌زنی از جزئیات سفر سلطان عمان به تهران به تخمین از بازه زمانی سفر به دستورکارهای هیثم بن طارق برای میانجی‌گری میان ایران و غرب پرداخت. در این گزارش به موضوع تبادل زندانیان و توافق موقت و آنچه «کمتر در برابر کمتر» خوانده می‌شود، پرداخته شده است که می‌تواند در سفر دو روزه سلطان هیثم بن طارق با قدرت بیشتری در دستور کار قرار گیرد. از زاویه نگاه مقامات عمانی، تنظیم سفر سلطان در شرایطی مطلوبیت حداکثری دارد که دربرگیرنده یک ارزش افزوده علاوه بر مسائل دوجانبه به عنوان کلیت سفر باشد. این ارزش افزوده محتملا مساله تبادل زندانیان بین ایران و آمریکاست که در ماه‌های گذشته طرفین به‌‌‌ویژه مقامات تهران سیگنال‌‌‌هایی را درخصوص آن بروز داده‌‌‌اند.

آنچه می‌تواند میانجی‌گری عمان را در پرونده تبادل با موفقیت همراه کند و زمینه‌های بازگشت طرفین به میز مذاکرات هسته‌ای را پس از وقفه نزدیک به یکسال فراهم کند، توافق ایران و آژانس در اسفند ۱۴۰۱ برای همکاری‌های پادمانی و فراپادمانی است. اگرچه سرعت این توافق کند بوده، اما لارنس نورمن خبرنگار هسته‌ای وال‌استریت ژورنال ماه گذشته از اجرایی شدن نصب دوربین‌ها در تاسیسات فردو خبر داد. توافق در مورد تبادل زندانیان با میانجی‌گری عمان می‌تواند قابلیت این را داشته باشد که به حوزه هسته‌ای هم سرایت پیدا کند. اما اینکه در چه حوزه‌ای باشد هنوز مشخص نیست. اخبار جدیدی هم از توافق ایران و آژانس منتشر نشده، اما مشخص است که بر مبنای اقدامات صورت گرفته و در حال انجام، مقدمات کار انجام شده و باید ما به ازای آن را ایران دریافت کند.

از این رو انتظار این است که با آزادسازی درآمدهای بلوکه‌شده، توافقات اجرایی ایران و آژانس نیز سرعت بیشتری بگیرد. با سرعت گرفتن اقدامات ایران و آژانس بر مبنای نقشه راه گروسی و اسلامی که برای غرب از اهمیت بنیادینی برخوردار است، می‌توان انتظار داشت که برخی از موانع پیش روی مذاکرات هسته‌ای با تغییر فضا در روابط ایران و غرب هم تا حدی از میان برداشته شود. با این حال این مساله منوط به نهایی شدن توافق ایران و آژانس است. مدیرکل آژانس ۱۵ اسفند دو روز پس از پایان سفر به تهران در یک کنفرانس خبری در وین گفت که «توافقات مشخصی» در سفرش در سطوح عالی با مقام‌های ایران داشته و ابراز امیدواری کرده است که اجرای توافق منجر به نظارت بیشتری بر برنامه ایران شود؛ اما همزمان گفته نمی‌تواند موفقیت آن را تضمین کند.

گروسی پس از ملاقات‌‌‌هایش در تهران در بیانیه مشترک با محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، اعلام کرده بود که ایران با نظارت بیشتر، دادن دسترسی در صورت لزوم به سه مکان آلوده به ذرات اورانیوم موافقت کرده و جزئیات این توافق در سفر مقام‌‌‌های آژانس به ایران، مورد مذاکره قرار می‌گیرد. بنابراین همکاری در چارچوب پادمان و فراپادمان، توضیحات بیشتر درباره سه مکان بر پایه مدل اسفند ۱۴۰۰ و امکان دسترسی بیشتر به مکان‌ها از جمله اقداماتی است که در این مسیر باید صورت گیرد.

در این میان گزارش ارزیابی مدیرکل بسیار مهم است. طبق برجام مدیرکل باید پیش از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ و تاریخ انقضای برخی بندهای برجام دومین گزارش خود تحت عنوان نتیجه‌گیری گسترده‌تر را منتشر کند. این گزارش غیر از گزارشی است که مدیرکل تحت عنوان راستی‌آزمایی و نظارت هر چند ماه یکبار منتشر می‌کند.طبق تصمیم شورای امنیت در رابطه با اجرای برجام و اختیارات شورا و قطعنامه ۲۲۳۱ مصوب ۲۰۱۵، مدیرکل وظیفه راستی‌آزمایی و نظارت بر اجرای تعهدات هسته‌ای ایران را دارد. در گزارش ۲۳ فوریه ۲۰۲۱ مدیرکل اعلام شد که فعالیت‌های نظارت و راستی‌آزمایی به‌طور جدی تضعیف شده به خاطر آنچه تصمیم ایران برای به تعویق انداختن برخی اقدامات بر پایه برجام و پروتکل الحاقی خوانده می‌شود.در چنین فضایی اهمیت همکاری ایران و آژانس با توجه به نزدیک شدن به موعد ۱۸ اکتبر بسیار زیاد است و از این زاویه اهمیت همکاری ایران و آژانس از دید غرب بسیار مهم است و عنصر تعیین‌کننده‌ای در بن بست کنونی به شمار می‌رود.

در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ زمان اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک، بخش قابل‌توجهی از تحریم‌ها تعلیق شد و بخش دیگر ۱۸اکتبر ۲۰۲۳ یعنی ۲۳ مهر ۱۴۰۲ فرا می‌رسد. اگرچه این اختیار به آژانس داده شده که گزارش را زودتر از موعد مقرر اعلام کند. اهمیت این تاریخ تنها به بحث تحریم‌های موشکی بر نمی‌گردد، بلکه باید دو تصمیم گرفته شود: ایران تاکنون پروتکل الحاقی را به‌صورت موقت اجرا کرده و باید پس از این تاریخ پروتکل الحاقی را در مجلس تصویب کند. متقابلا کنگره نیز که تحریم‌ها را تعلیق کرده، باید در این تاریخ تحریم‌ها را لغو کند.به همین دلیل مدیرکل باید قبل از این تاریخ دومین گزارش خود موسوم به نتیجه‌گیری گسترده‌تر را منتشر کند تا اطمینان لازم برای لغو تحریم‌ها توسط کنگره فراهم شود.

بنابراین از زاویه این تاریخ است که توافقات ایران و آژانس بر مبنای نقشه راه موجود در بن بست‌شکنی مذاکرات هسته‌ای نقش حیاتی دارد. در صورت عدم‌موفقیت در این پروسه، برجام دیگر بر مبنای مدل کنونی قابل توافق نیست و نیاز به مذاکرات در قالب جدید دارد. در چنین بستری است که ماموریت سلطان هیثم بن طارق در عین اهمیت زمانی و حساسیت‌هایی که در شرایط کنونی نسبت به آن وجود دارد، بسیار دشوار و پیچیده است و اگر موفق شود بن بست کنونی را بشکند، به عنوان منجی مذاکرات هسته‌ای و پرچمدار صلح در منطقه در شرایطی که اسرائیل در حال تدارک برای ماجراجویی‌های نظامی است، شناخته خواهد شد.