حال خزر خوب نیست / دریای خزر خشک می شود و کوچک

عرشه آنلاین : حال دریای خزر خوب نیست .چه اتفاقی  در انتظار دریای خزر است ؟ مشاهدات میدانی از پس‌روی ۱۰ تا ۱۰۰ متری خطوط ساحلی دریای خزر در مازندران حکایت دارند و به عقیده صاحبنظران، عقب‌نشینی آب دریا در سواحل شمالی دریای خزر  می‌تواند مخاطرات و تهدیدات تازه‌ای را در حوزه‌های مختلف دامن بزند.به دلیل گرمای شدید هوا و افزایش تبخیر دریاها، دریای خزر نیز با خطر ناپدید شدن و خشکی طی چند سال آینده مواجه است.چرا دریای خزر آب می‌رود؟!

موضوع پسروی آب دریای کاسپین چند سالی هست که به شکل نامحسوس در حال وقوع بوده، اما منتشر شدن تصاویری از اسکله فرح‌آباد ساری در فضای مجازی و رسانه‌ای کشور، بزرگترین تلنگر این اتفاق برای عموم بود. اسکله‌ای چوبی که چند سال قبل در عمق ۵۰ متری دریا ساخته شده بود حالا از خطوط ساحلی بیش از ۱۵ متر فاصله دارد و به سازه‌ای بلااستفاده تبدیل شده است. 

دریای خزر که با نام‌ های دریای مازندران یا دریای کاسپین نیز مشهور است، دریاچه‌ ای است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به جمهوری آذربایجان و روسیه و از شرق به ترکمنستان و قزاقستان راه دارد.

دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد اما در نهایت با حرکت ورقه‌های زمین، بین خشکی‌ها محصور شد. این دریاچه با مساحت 43 هزار و 800 کیلومتر مربع بزرگ‌ترین دریاچه آب شور جهان است.

کم‌عمق‌ترین ناحیه این دریاچه با عمق 25 متر در منطقه شمالی است و عمیق‌ترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شده که در بعضی از مناطق جنوبی 900 الی 1000 متر عمق دارد.

دریای خزر در سال‌های اخیر توسط عواملی مختلفی از جمله آلودگی‌های نفتی، ورود فاضلاب، آلودگی‌های پلاستیکی و... تهدید می‌شود اما در میان همه تهدیدات «کاهش تراز آب» دریای خزر در حال حاضر اصلی‌ترین تهدید این دریا محسوب می‌شود.

پنج کشور حاشیه دریای خزر در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون ۱۲ اوت ۲۰۰۶ (۲۱ مردادماه ۱۳۸۵) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام «روز دریای خزر» نامیدند.

وسعت دریای خزر ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند؛‌ دریاچه‌ای که این روزها با کاهش سطح آب روبروست.

به گزارش ایلنا، ابراهیم رئیسی درباره تقسیم حدود خزر و کاهش تراز دریاچه خزر اظهار داشت: اکنون مسئله خزر کوچک شدن آن نیست، مسئله این است که کشورها از این دریاچه چه استفاده‌هایی می‌‍کنند، ما بعنوان کشور ساحلی خزر باید در نظر داشته باشیم که خزر صرفا یک دریا نیست بلکه یک منبع مهم نفت و گاز است. ما سال‌ها پیش یک چاه در ساحل محمودآباد مازندران حفر کردیم و می‌دانستیم که در خزر نفت وجود دارد اما به علت اینکه در جنوب منابع در دسترس‌تر داشتیم و اینکه ذخایر خزر در مناطق عمیق واقع شده از آن استفاده نمی‌کنیم.

وی افزود: عدم بهره برداری ایران از مواهب خزر در شرایطی است که اکنون آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان میادین هیدروکربوری خزر را توسعه داده و از ذخایر آن برداشت دارند و به نظر می‌رسد ما هیچ برنامه ریزی در این حوزه نداریم.

این کارشناس حوزه آب تصریح کرد: علاوه بر ذخایر نفتی و گازی نکنه دیگر مسئله شیلات و ماهیگیری است، اکنون مسئله خزر برای ایران این است که هم به دلیل جریان‌های آبی که از سمت آذربایجان به ایران می‌آید و لکه‌های نفتی را روانه ساحل ایران می‌کند و هم اینکه خودمان با گردشگری بی‌رویه باعث آلایندگی دریاچه و آسیب به گونه های جانوری این دریاچه شدیم. در نتیجه حقیقت این است که ما از خزر استفاده ای نمی کنیم.

وی در ادامه با اشاره به رژیم حقوقی خزر گفت: رژیم تقسیم خزر هنوز محل بحث است، دریاچه خزر در گذشته بین ابران و روسیه تقسیم شده بود و اکنون بین ۶ کشور تقسیم شده و سهم ما کاهش یافته و همه اینها مسائلی است که باید بررسی شود و بدانیم که این دریاچه چقدر برای ما ارزش دارد.

رئیسی تاکید کرد: امروز خزر بعنوان یک‌ اکوسیستم و منبع اقتصادی آسیب دیده و در حال از بین رفتن است و ما نه تنها هیچ استفاده از از آن نکرده و نمی‌کنیم و کاری هم برای محافظت از اکوسیستم و حفظ ‌و بهره برداری از ذخایر آن نکرده‌ایم.

وی خاطرنشان کرد: اینکه آب ورودی به خزر مسدود شده مسئله مهمی است و باید حتما با گفتمان حل شود اما به نظر می‌رسد خزر خشک تا یک‌ خزر پرآب و سالم که ما بتوانیم از منافع آن استفاده کنیم؛ برای کسانی که در نظر دارند اراضی نزدیک دریا را بفروشند ارزش بیشتری دارد، به نظر بنده توجه به خزر به اندازه منابعی است که بنا داریم از این دریاچه حاصل کنیم.

این کارشناس حوزه آب گفت: حتما باید تغیبر نگرش ایجاد شود و بدانیم که وجود خزر برای ما باارزش است در نتیجه در زمینه ورودی آب از ولگا که خزر را قابل کشتیرانی کرده و باعث شده اکنون این دریاچه در معرض خطر قرار گیرد؛ باید مذاکراتی صورت گیرد.

وی بیان داشت: به نظر می‌رسد ما در زمینه دیپلماسی آب قدرت لازم را نداریم، حال آنکه باید تدابیری اتخاذ شود که به نتایج مطلوبی به نفع دریاچه هم کسور خودمان بیانجامد.

رئیسی با بیان اینکه تقسیم حدود دریاچه امکان بازنگری دارد، گفت: اکنون قرار بر این است هر کشور تا ۱۵ مایل از ساحل خودش را داشته باشد که این محدوده ۱۵ مایلی می‌تواند شامل ذخیره نفتی و گازی باشد و یا نباشد و در این بین هر کشوری ممکن است برنده و یا بازنده باشد، در هر حال رژیم حقوقی خزر هنوز قابل مذاکره است ‌‌و ما با یک دیپلماسی آبی قوی می‌توانیم سهم بیشتری از خزر و همه منابع آن داشته باشیم به شرط آنکه کشورهای دیگر منابعی باقی بگذارند.

وی ادامه داد: اکنون اقتصاد کشورهای آذربایجان و ترکمنستان و تقریبا و اقتصاد قزاقستان تا حد زیادی به نفت خزر وابسته است، ضمن اینکه تمامی این‌کشورها آب شیرین کن‌هایی دارند که آب مصرفی خودشان را از خزر تامین می‌کنند و ما در این زمینه هم کوتاهی کردیم، بنابراین به نظر می‌رسد مسئله خزر باید بیشتر شکافته شود.

این کارشناس حوزه آب یادآور شد: در هر صورت خزر خشک به نفع هیچ کشوری نیست چراکه لزوما نیازی نیست که خشک شود تا بتوانند برداشت نفت و گاز داشته باشند خشک شدن خزر به نفع هیچ کشوری نیست و اینکه تصور شود شاید مسدود شدن ورودی آب از ولگا به این منظور باشد نمی‌تواند درست باشد زیرا بالا و پایین رفتن سطح آب خزر همیشه وجود داشته است.

مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر:

پیش‌بینی می‌شود تراز آب خزر تا سال ۲۱۰۰ کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود / این موضوع بر سواحل ایران به‌خصوص جنوب شرقی خزر تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت

: مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: طبق تحقیقات علمی و رصد روند کنونی تغییر مؤلفه‌های اقلیمی مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر، پیش‌بینی می‌شود تراز آب خزر تا سال ۲۱۰۰ میلادی تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود که در صورت تحقق، بر سواحل ایران به‌ خصوص جنوب شرق خزر تاثیر قابل‌ ملاحظه‌ای خواهد گذاشت.

پنج کشور حاشیه دریای خزر در سال ۲۰۰۳ ( ۱۳۸۲) «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون ۱۲ اوت ۲۰۰۶ (۲۱ مردادماه ۱۳۸۵) لازم الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام «روز دریای خزر» نامیدند. 

اداره کل بنادر گیلان نرسیدن حقابه خزر از روسیه را تایید کرد: کاهش آب ورودی از رودخانه ولگای روسیه، بیشترین تاثیر را در حجم و تراز دریای خزر می گذارد / تراز آب در دو سال اخیر ۶۰ سانتیمتر کاهش یافته / یکی از مشکلات اصلی تالاب انزلی، همین کاهش تراز آب خزر است

وسعت دریای خزر ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند؛‌ دریاچه‌ای که این روزها با کاهش سطح آب روبروست.

سیده معصومه بنی‌هاشمی ضمن اشاره به فعالیت‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر به تشریح وضعیت تراز آبی آن پرداخت و اظهارکرد: یکی از محورهای مهم و اصلی فعالیت‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو، رصد بیلان آبی دریای خزر و نوسانات آب، آثار آن بر سواحل و میزان پیشروی و پس‌روی دریا است. گزارش‌های دوره‌ای نوسانات آب دریای خزر هم بر اساس اطلاعات ایستگاه‌های تراز سنجی مستقر در سواحل جنوبی دریای خزر و هم بر مبنای بررسی علل و عوامل در حوزه مطالعات هیدرواقلیمی و منابع ورودی رودخانه‌ای از سوی این مرجع وزارت نیرو تهیه و منتشر می‌شود.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو، با اشاره به آخرین نتایج به دست آمده گفت: بر اساس آخرین یافته‌ها (در مقیاس سال شمسی)، سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰، معادل ۲۶ سانتی‌متر کاهش یافت. این کاهش در شرایطی است که در سال ۱۴۰۰ نیز سطح آب ۲۴ سانتی‌متر کاهش یافته بود. در مجموع در طی دو سال اخیر سطح آب خزر حدود ۵۰ سانتی‌متر کاهش یافته است این در حالیست که از سال ۱۳۷۴ شمسی (۱۹۹۵ میلادی) تاکنون سطح آب دریای خزر روندی کاهشی داشته و طی این مدت حدود دو متر از ارتفاع آب این دریا کم شده است.

بنی‌هاشمی درباره عوامل موثر بر کاهش سطح آب دریای خزر گفت: دریای خزر یک دریای نوسانی است و ویژگی بارز آن برای ساحل‌نشینان افزایش و کاهش متناوب سطح آب دریاست. از سال ۱۸۳۷ میلادی که اولین ایستگاه اندازه‌گیری تراز آب در منطقه باکو تاسیس و رصد دستگاهی نوسات آب دریای خزر ثبت شد و مورد استناد قرار گرفت، رفتار دریای خزر نشان دهنده فراز و فرود سطح آب با شدت و حدت متفاوت بوده است. قدیمی‌ترین ایستگاه ترازسنجی سطح آب دریای خزر در کشور ما،ایستگاه انزلی است که در سال۱۳۲۰ شمسی راه‌اندازی شد و یافته‌های آن نیز حکایت از رفتار نوسانی متنوع دریای خزر دارد.

افزایش ۲.۵ متری سطح آب دریای خزر تا سال ۱۳۷۴

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر افزود: سطح آب دریا از سال ۱۳۵۶ تا ۱۳۷۴ افزایشی بود. در این بازه زمانی حدودا ۲.۵ متر سطح آب دریای خزر افزایش یافت. بعد از این دوره روند کاهشی سطح آب دریای خزر آغاز شده است. در این بازه زمانی مطالعات وسیع‌تری انجام شده و عوامل مختلف مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه یکی از مهمترین عوامل موثر بر منابع آب دریای خزر، مولفه‌های اقلیمی است، اظهارکرد: حوضه آبریز خزر ۳.۵ میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد که حدود پنج درصد آن در ایران واقع است و سایر محدوده حوضه آبریز دریای خزر در هشت کشور دیگر قرار دارد. از مهمترین مولفه‌های موثر بر تراز آبی خزر، میزان بارندگی‌ها و ورودی آب رودخانه‌هاست. میزان آبی که از رودخانه‌ها به دریا وارد می‌شود، مهمترین عامل افزایش سطح آب است و بارش روی سطح دریا در ردیف دوم اهمیت قرار دارد.

یک متر از سطح آب دریای خزر سالانه تبخیر می‌شود

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با اشاره به اینکه مهمترین عامل هدررفت آب، تبخیر آب از سطح دریا است که عدد قابل توجهی محسوب می‌شود، تصریح کرد: این میزان در سواحل و بخش‌های مختلف خزر متغیر است. به‌طور میانگین یک متر از سطح آب خزر سالانه تبخیر می‌شود و این میزان در بخش‌های جنوبی خزر بیشتر است. منابع آب رودخانه‌ای هم متغیری است که بر حسب شرایط اقلیمی و بهره‌برداری از آب به‌طور متوسط ۳۰۰ تا ۳۲۰ میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شود. برآیند این عوامل موجب افزایش یا کاهش سطح آب دریای خزر می‌شود.

بنی‌هاشمی اضافه کرد: اگر عوامل ورودی آب غالب شوند، دوره افزایشی سطح آب را شاهد هستیم و بالعکس. بر اساس بررسی‌های انجام شده وضعیت دمای سطح آب دریای خزر و اثرات آن بر افزایش تبخیر و هدررفت آب از عوامل مهمی است که در دوره کاهشی اخیر نقش مؤثری ‌داشته است.

وی تصریح کرد: نمی‌توانیم با قطعیت روند کاهش بارش در حوضه دریای خزر را تایید کنیم ولی آنچه که محرز است و مطالعات انجام شده بر آن صحه می‌گذارند، افزایش دما در منطقه و استمرار آن بر اساس پیش‌بینی‌های اقلیمی است.

بنی‌هاشمی در بخش دیگری از صحبت‌های خود درباره کیفیت آب دریای خزر گفت: همان عواملی که می‌توانند بر کمیت آب اثر بگذارند، می‌توانند روی کیفیت آن نیز اثرگذار باشند بنابراین کاهش یا افزایش ورودی رودخانه‌ها، تغییرات حادث بر کمیت آب و شرایط اقلیمی از عوامل موثر برکیفیت آب دریای خزر هستند. آنچه که قطع به یقین می‌تواند منتج به اظهار نظر درباره شرایط کیفی آب دریا به‌ویژه بخش جنوبی دریای خزر شود، پایش و مطالعه مستمر منابع آب دریاست.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اضافه کرد: بر اساس آخرین مطالعات و پایش‌های دوره‌ای مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو درباره رصد منابع آب سطحی در مصب رودخانه‌ها و آب‌های کم‌ژرفای دریای خزر در محدوده سواحل جنوبی از آستارا تا منطقه میانکاله در شرق خزر - که مربوط به سال ۱۴۰۰ است - موضوع حادی درباره کیفیت آب دریای خزر به‌ویژه در آب‌های کم‌ژرفا مشاهده نشده است.

لزوم دستیابی کشورهای حاشیه دریای خزر به استاندارد واحد برای پایش و ارزیابی کیفیت آب

وی تاکید کرد: این مشاهدات مربوط به ۱۴ ایستگاه وزارت نیرو در سواحل جنوبی دریای خزر است و اگر مطالعات دقیق‌تر و اندازه‌گیری مستمری انجام شود،‌ به نتایج قطعی‌تر می‌رسیم. مطالعات ما بر اساس دستورالعمل‌های وزارت نیرو درباره پایش منابع آب سطحی بوده است و طبیعتا انجام مطالعات محیط زیستی درباره دریای خزر با اهداف جامع‌تر به نتایج دقیق‌تری می‌تواند منتهی شود. استاندارد مورد استناد ما، استانداردهای ارایه شده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست درباره منابع آب دریای خزر و استاندارهای جهانی محیط‌های دریایی است.

بنی‌هاشمی بر لزوم اجماع همه کشورهای حاشیه دریای خزر تاکید و اظهار کرد: یک موضوع مهم لزوم دستیابی کلیه کشورهای حاشیه دریای خزر به یک سند و استاندارد واحد درباره کیفیت آب دریای خزر هم برای پایش‌های مستمر و هم رصد مخاطرات این اکوسیستم است.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در پاسخ به این پرسش ایسنا که آیا کنوانسیون‌ها و موافقتنامه‌های موجود این هدف را محقق نمی‌کند؟ گفت: کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر و موافقت‌نامه همکاری‌های آب‌شناسی و هواشناسی کشورهای حاشیه خزر با چنین اهدافی تصویب شده است و به عنوان ظرفیت‌های بالقوه منطقه‌ای می‌تواند در دستیابی به مدیریت جامع و منسجم این منبع آبی مشترک کمک کند.

بنی‌هاشمی درباره اهمیت مطالعات مستمر در دریای خزر اظهارکرد: خزر را همواره دریایی نوسانی نامیده‌اند، لذا در بهره‌برداری و اعمال مدیریت در این حوزه باید نوسانات آب، پیش‌بینی تراز آب به‌خصوص تغییرات اقلیمی لحاظ شود و مورد توجه قرار گیرد.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اضافه کرد: طبق تحقیقات علمی و رصد روند کنونی تغییر مؤلفه‌های اقلیمی مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر، پیش‌بینی می‌شود تراز آب خزر تا سال ۲۱۰۰ میلادی تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود که در صورت تحقق، بر سواحل ایران به‌خصوص جنوب شرقی خزر تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت.

بنی‌هاشمی در پایان بر انجام مطالعات جامع برای ارزیابی اثرات کاهش سطح آب بر مناطق ساحلی، محدوده حریم، مستحدثات، کاربری‌ها و بهره‌برداری‌های حال و آینده تأکید کرد و گفت: حمایت از پژوهش‌های کاربردی و مراکز تحقیقاتی و تخصصی با هدف ایجاد ظرفیت‌های علمی و پژوهشی می‌تواند در برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت شرایط پیش رو در حوضه خزر موثر باشد. در این جهت حمایت دولت سیزدهم و وزارت نیرو پیرو دستور پیگیری و اقدام مؤثر در خصوص مطالعات جامع منابع آب خزر و آثار تغییر اقلیم بر آینده این پهنه آبی راهگشا و امید بخش خواهد بود.