جابه‌جایی بازار تهران یا ساماندهی بازار ؟ آخرین تصمیم چیست؟

از چندی پیش اخبار ضدونقیضی درباره جابجایی بازار تهران منتشر می شود

جابه‌جایی بازار تهران که مرداد امسال برای اولین‌بار مطرح شد، آن‌قدر غیرممکن به نظر می‌رسید که برای اصلاح این گفته، بار‌ها چند نفر از مدیران شهری و شورای شهر درباره آن صحبت کردند تا ماجرا شفاف شود. رسیدگی به وضعیت بازار تهران سال‌هاست که محل بحث مدیریت شهری تهران و کارشناسان شهرسازی شده و البته بی‌نتیجه مانده است.

به گزارش اعتماد، آخرین خبر درباره بهبود شرایط این بازار که علاوه بر اهمیت اقتصادی خود، از نظر تاریخی هم برای تهران مهم است، به بهار امسال برمی‌گردد؛ زمانی که سازمان بازرسی و مدیریت بحران اوضاع این محدوده ۱۱۲ هکتاری را بحرانی توصیف کردند و مدتی بعد از آن هم استاندار تهران از جابه‌جایی آن گفت، اما بعدا اصلاح شد و درنهایت گفته شد که قرار است بازار بزرگ تهران ساماندهی شود.

علی نصیری، رییس سازمان مدیریت بحران، خرداد امسال تاکید کرد که بازار ۱۵ خرداد باید ساماندهی شود و هیچ مساله‌ای هم نمی‌تواند مانع انجام آن شود؛ چون پای ایمنی مردم در میان است. او مستقیما به سازمان میراث فرهنگی و اوقاف اشاره کرده و گفته بود که باید درنظر داشت در مکانی که ایمنی در خطر است، میراث فرهنگی و اوقاف نمی‌توانند مانع باشند، زیرا با به خطرافتادن جان افراد روبه‌رو هستیم.

دو ماه بعد از اینکه نصیری اولین خبر‌ها را از جدی شدن ساماندهی بازار تهران اعلام کرد، علیرضا فخاری، استاندار تهران هم به آن اشاره کرد، اما این‌بار او از جابه‌جایی بازار گفته بود.

این بخشی از گفته‌های علیرضا فخاری، استاندار تهران است: «بازار تهران به عنوان یک بافت تاریخی و مرکز تجارت شهر، شناخته شده است و مرکزیت آن‌هم همواره مورد توجه بوده است. بازار به لحاظ وسعت و پذیرش تجار با یک‌عدم تناسب مواجه است که این موارد از دغدغه‌های موجود در این محدوده محسوب می‌شود. این بازار متناسب با نظام حمل‌ونقل گذشته تنظیم شده است و بازار سنتی ما به لحاظ فیزیکی حفظ شده، اما شکل فعالیت‌ها تغییر کرده است. حدود ۲۵۰ هزار نفر در محدوده ۱۲ هکتاری فعالیت می‌کنند که نشان ازعدم تناسب این دو مجموعه با یکدیگر است علاوه بر این، مالکیت در بازار بخشی برای اوقاف و برخی به لحاظ ابنیه تاریخی قابل تبدیل به احسن نیستند و در حقیقت مالکیت برای تجار نیست.»

او در بخش دیگری از گفته‌های خود هم به ایمنی بازار اشاره کرده و گفته بود که «جلسات متعددی در راستای ایمنی بازار تهران برگزار شده و کارگروه‌هایی شکل گرفته که بررسی‌های میدانی را انجام و درنهایت موضوع به شهرداری تهران ابلاغ خواهد شد تا به عنوان ناظر و مجری طرح اصلاح بازار وارد عمل شود و ما هم نظارت صحیح را خواهیم داشت. موضوعی که در ستاد بحران کشور و استان مدنظر است، با پیگیری رییس سازمان بحران و وزیر کشور دنبال می‌شود. از سوی دیگر درخصوص جابه‌جایی بازار تهران، محل جدید بازار پس از بررسی‌ها تعیین خواهد شد تا بتوانیم برخی بخش‌ها و مشاغل را منتقل کنیم قطعا پس از مطالعات طرح انتقال بازار در دستور کار قرار می‌گیرد.»

بلافاصله بعد از مطرح شدن موضوع جابه‌جایی تهران، نظرات کارشناسی و رسمی زیادی درباره امکانپذیر بودن آن مطرح شد و شهرداری و شورای شهر هم درباره آن صحبت کردند و درنهایت مشخص شد که منظور استاندار از جابه‌جایی، ساماندهی بازار تهران به عنوان قلب اقتصادی این شهر است.

. علاوه بر این با توجه به اینکه مشکلات این محدوده باید فاز به فاز بررسی شود، تخمین زده می‌شود که فرآیند بهسازی و ساماندهی بازار تهران نزدیک به ۳ سال زمان نیاز دارد.

مشکل فراتر از بازار بزرگ است

وضعیت منطقه ۱۲ و به ویژه بافت بازار بزرگ تهران از نظر میزان بافت‌های فرسوده بحرانی است و ایمن‌سازی آن سال‌هاست مطرح شده، اما تا امروز چیزی نصیب این بخش تاریخی تهران نشده است. حدود ۵۵۷ سرای بازار ناایمن شناخته شده‌اند و از این تعداد حدود ۱۰۰ سرا، پرخطر و هفت سرا هم در مرحله بحرانی قرار دارند؛ با توجه به این شرایط قطب اقتصادی تهران به یکی از ناایمن‌ترین نقاط این شهر تبدیل شده است. کارشناسان شهری می‌گویند که باید فراتر از فرسودگی و ناایمنی بازار تهران فکر کنیم؛ چون بخش زیادی از منطقه ۱۲ هم با همین مشکل درگیر است.

سید امیر منصوری، رییس پژوهشکده نظر و عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه تهران، تاکید می‌کند که بازار تهران و مهم‌تر از آن مرکز تاریخی تهران، دچار مشکلات متعددی است و در برنامه‌های توسعه شهری، مثل طرح جامع تهران هم برای بازار راه‌حل قاطع و مفیدی طراحی نشده است. علاوه بر این مساله مرکز تهران مهم‌تر از محدوده بازار است و مدیریت شهری باید به این موضوع از نظر شهرسازی، هویت شهری، کارکردها، اقتصاد و حمل‌ونقل شهری توجه کنند.

او ادامه می‌دهد: مرکز تهران دچار آسیب‌های زیادی است، اینکه مدیریت شهری درباره این موضوع طرح مساله کند و بگوید در این محدوده دچار بحران هستیم، قابل تقدیر است، اما اینکه چه کاری باید برای آن انجام داد، حتما باید توسط اهل فن و متخصصان مطالعه شود؛ نباید با دستور اداری و سازمانی آن را انجام دهند، چون به مطالعه‌ای جدی نیاز دارد و جراحی ظریف و مهمی است و باید توسط متخصصان انجام شود.

منصوری در ادامه با اشاره به اینکه منطقه ۱۲ تهران با فرسودگی و ناکارآمدی زیادی روبه‌رو است، تاکید می‌کند: یکی از مشکلات این محدوده مهاجرت و ترک خانه‌های مسکونی و تبدیل آن‌ها به انبار و کارگاه و اقامت مهاجران غیر ایرانی است که باید در کنار مسائل ایمنی، آتش‌سوزی، ترافیک و دستفروشی آن‌ها را هم درنظر گرفت. شناخت مسائل این منطقه بسیار پیچیده است و باید حتما با مطالعه به نتیجه برسد.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران، به تجربه شهر‌های دیگر در این زمینه اشاره می‌کند: «تقریبا در همه شهر‌های تاریخی دنیا این اتفاق افتاده است و راه‌حل‌های متعددی هم پیدا شده است. هیچ شهر بزرگ و تاریخی را در جهان پیدا نمی‌کنید که در مرکز خود با بحران روبه‌رو نشده باشد. در همه جای دنیا مرکز شهر‌ها که به قلب تولید و فعالیت اقتصادی بوده، در دوره جدید به منطقه‌ای متروک تبدیل شده و برای آن راهکاری درنظر گرفته شده است. برای مثال در پاریس و رم این اتفاق افتاده، اما اینکه تبدیل به فضا‌های جدیدی تبدیل شوند که زندگی جدیدی هم در آن جاری باشد به تدبیر خاصی نیاز دارد.»

او مساله بازار در تهران را فراتر از محدوده ۱۵ خرداد می‌داند و به سایر نقاط اقتصادی تهران هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «مساله دیگر ما در تهران این است که اماکن تجاری مهم فقط در بازار قدیم تهران نیست. ما حدود ۸۰ بورس در تهران داریم که نقش بازار را ایفا می‌کنند، اما پراکنده‌اند؛ نقاطی مثل بورس کاغذفروش‌ها، لباس‌فروش‌ها، مبل‌فروش‌ها و… که ادامه بازارند.

اگر بخواهیم درباره جنبه تجاری بازار و مساله عمده‌فروشی بحث کنیم، باید درباره این مراکز هم بحث کنیم. نمی‌توانیم آن‌ها را از بازار جدا بدانیم. آن تصمیمی که قرار است درباره بازار تهران گرفته شود، باید درباره مولوی، لاله‌زار و… هم گرفته شود؛ چون ابعاد مختلفی از اقتصاد شهرند. به همین دلیل است که می‌گوییم، نمی‌توانیم با ساده‌سازی مساله و تک‌بعدی کردن آن یک راه‌حل ساده برایش تعریف کنیم. این‌طور راه‌حل دادن، شهر را با مخاطرات بیشتری روبه‌رو می‌کند.»

واکنش‌ها به ساماندهی بازار چه بود؟

بعد از طرح موضوع جابه‌جایی بازار تهران، چهره‌های زیادی در مدیریت شهری درباره آن توضیحاتی دادند؛ از شهردار تا رییس شورای شهر.

شهردار تهران به عنوان مجری طرح ساماندهی بازار تهران درباره اینکه آیا امکان انتقال بازار تهران به نقطه‌ای دیگر از شهر وجود دارد، گفته بود که این موضوع در حد بررسی است و الگو‌های جایگزین و مختلفی مدنظر قرار گرفته است. محدوده اقتصادی تهران در طرح جامع مناطق ۱۶ و ۱۲ هدف‌گذاری شده که باید بتوانیم آن را احیا کنیم و خود مجموعه بازار را هم با شرایط و الگو‌های جدید صیانت و حفظ کنیم. در کنار بازار باید منطقه قدیمی تهران احیا و بازسازی شود تا هویت تهران دستخوش تغییر نشود.

احمد قیومی، فرماندار تهران هم در پاسخ به این سوال که با توجه به اینکه بازار تهران نیز یکی از نقاط ناایمن شهر تهران است، آیا احتمال انتقال آن به نقطه دیگری از شهر وجود دارد، پاسخ داده بود که این امکان وجود ندارد؛ بازار تهران قسمتی از قطب اقتصاد کشور است و بخش‌هایی از آنکه ناایمن است در حال ایمن‌سازی است و موضوع خاصی در این زمینه وجود ندارد.

چمران، رییس شورای شهر هم در واکنش به این موضوع گفته بود این کار عملیاتی نمی‌شود و بحثی منطقی نیست. مگر می‌شود ساختمان‌ها و مغازه‌های بازار را جابه‌جا کرد؟ تنها کاری که می‌توان در این باره انجام داد، بحث ورودی و خروجی کالا‌ها به بازار تهران است که این موضوع باید مورد ساماندهی قرار بگیرد. باید تمهیداتی درخصوص ورود و خروج کالا‌های عمده و جزیی به بازار پیش‌بینی شود تا کمترین خسارت را در این حوزه شاهد باشیم.

تمهیداتی را می‌توان در این حوزه پیش‌بینی کرد تا ورودی کالا‌ها به بازار کمتر شود و ضرورتی ندارد که انبار‌های بازار مملو از کالا باشد و این مساله می‌تواند در جای دیگری از بازار صورت بپذیرد.

حسین نظری معاون شهردار تهران هم تاکید می‌کند که در بازار موضوع ساماندهی در دستور کار است و انتقال بازار به نقطه‌ای دیگر نشدنی به نظر می‌آید. در این منطقه کالا‌هایی که عرضه می‌شود، انبار هم می‌شوند که ما مخالف انبار کردن کالا در بازار هستیم. بازار را که نمی‌توان انتقال داد، اما در حال بررسی هستیم که امکان انتقال انبار‌ها ایجاد شود تا به نقطه‌ای مناسب در پیرامون شهر منتقل شود. در بسیاری از مناطق که بورس عرضه کالایی است فروشنده حواله خرید را صادر می‌کند و خریدار از انبار که در نقطه‌ای دیگر قرار دارد کالایش را دریافت می‌کند و به نظر می‌رسد در طرح ساماندهی هم همین موضوعات پیگیری شود.

نامه سازمان بازرسی درباره ایمن‌سازی بازار تهران

ناایمن بودن بازار تهران حالا آن‌قدر جدی است که سازمان بازرسی هم به آن واکنش نشان داد و خرداد امسال نامه‌ای خطاب به دفتر ریاست‌جمهوری، وزرای نفت، نیرو، راه و شهرسازی، میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، وزارت کار، وزیر کشور، فرمانده کل انتظامی، رییس پلیس راهنمایی و رانندگی فراجا، استاندار تهران، شهردار تهران و رییس سازمان اوقاف و امور خیریه ارسال کرد.

محمدمهدی بلندیان، معاون نظارت و بازرسی امور سیاسی و قضایی سازمان بازرسی کل کشور، خردادماه امسال خطاب به وزیر کشور و استاندار تهران درباره وجود مشکلات بازار تهران اشاره کرده است و آن‌ها را اعلام کرده است. از نظر این سازمان مهم‌ترین ایرادات بازار تهران این مواردند:

معابر و گذرگاه‌های کم‌عرض، وجود املاک متروکه و مخروبه، عدم دسترسی نیرو‌های عملیاتی آتش‌نشانی در مواقع حریق، غیراستاندارد بودن زیرساخت‌های بازار تهران مانند شبکه‌های جمع‌آوری فاضلاب و آب‌های سطحی، توزیع برق، گازرسانی، مشکلات گره‌های ترافیکی منطقه و حومه بازار. در این نامه به مکاتبه شهریور سال گذشته با وزارت میراث فرهنگی هم اشاره شده بود که طبق آن ناهماهنگی‌هایی میان این وزارتخانه و شهرداری منطقه ۱۲ درباره اعمال ضوابط میراث فرهنگی در نقشه‌های اجرایی ساختمان‌های در شرف صدور پروانه وجود دارد.

طبق نامه محمد مهدی بلندیان، با توجه به اینکه مسائل و مشکلات بازار تهران فرادستگاهی بوده و تعدادی از وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی در بازار تهران اعمال وظیفه می‌کنند، باید تامین اعتبار مناسبی برای فعالیت‌های اجرایی در راستای ایمن‌سازی و رفع خطر از بازار تهران در اولویت قرار گیرد.

چرا امنیت بازار تهران مهم است؟

بازار تهران به عنوان قلب پایتخت و محلی که میزان تردد روزانه آن بیش از یک میلیون نفر برآورد شده، چندین راهرو به طول بیش از ۱۰ کیلومتر دارد که هرکدام در انواع کالا‌ها تخصص دارند و همچنین چند ورودی دارد. علاوه بر مغازه‌ها، چندین مسجد، مهمان‌سرا و بانک دارد و با توجه به حجم بالای تردد و ترافیک منطقه، بروز کوچک‌ترین مشکل در آن می‌تواند به بحرانی بزرگ تبدیل شود. بیشترین جمعیت شناور در روز‌های عادی در این منطقه یک و نیم تا دو میلیون نفر به ویژه در محدوده بازار است.

به یکی از آخرین هشدار‌های شورای شهر تهران برمی‌گردیم؛ یعنی ۳۰ مرداد امسال که اعضای این شورا در جلسه‌ای که برای بررسی ناایمنی بازار بود، اعلام کردند که نوسازی در این منطقه به نتیجه نمی‌رسد و برای مرمت و بازسازی آن باید مشکل مالکیت حل شود، ضمن اینکه بازار تهران قابل انتقال نیست و انبار‌های بازار حتما باید تخلیه و اقلام به انبار‌های بزرگ منتقل شوند.

صادقی یکی از اعضای شورای شهر گفته بود که «هدف کسانی که به دنبال ایمنی بازار تهران هستند این است که بازار به یک منطقه تاریخی و گردشگری تبدیل شود؛ این اتفاق در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست. بازار تهران به دلیل بافتی که دارد به یک مکان ناایمن تبدیل شده است؛ باید برای ایمنی این مکان فکری اندیشیده شود یا بازار را منتقل کنند. انتقال بازار در یک بازه زمانی طولانی امکان‌پذیر است؛ ما چنین تجربه‌ای را در شهر‌های مختلف کشور داشتیم و بازار در آن استان‌ها تبدیل به یک مکان تاریخی و گردشگری شده است.

در شورای شهر تهران و شورای تامین مصوباتی نسبت به انتقال انبار‌ها داشته‌ایم و در سال ۹۵ و ۹۷ این اتفاقات افتاده، اما مجددا انبار‌ها به حالت اولیه خود بازگشته و پس از آن الزامی صورت نگرفته و نیاز به رای دادگاه برای تخلیه این فضا‌ها وجود دارد. تهران هزاران ملک مجهول‌المالک دارد که بخش زیادی از آن موقوفه است. این شرایط تعیین تکلیف بازار را به امر محال تبدیل کرده، این موضوع دراختیار شهرداری و یک سازمان نیست.»

سازمان اوقاف یکی از بزرگ‌ترین مالکان بازار تهران است؛ یعنی حدود ۵۰ درصد آن مربوط به این سازمان است که او هم املاک خود را اجاره داده و سرقفلی‌داران در حال بهره‌برداری‌اند. عدم رسیدگی به این موضوع هم به یکی از موانع بهبود بافت فرسوده منطقه تبدیل شده است.

به آمار‌های حوادث این منطقه هم نگاهی بیندازیم: در محدوده منطقه ۱۲ شهرداری تهران در بازه زمانی سال ۱۴۰۰، تعداد ۱۷۰۸ مورد آتش‌سوزی و ۳۸۴ مورد حادثه دیگر رخ داده است و ۱۲۹۲ مورد خدمات ایمنی و بازدید از ساختمان‌ها از سوی کارشناسان سازمان آتش‌نشانی تهران صورت گرفته است. این در حالی است که در بازه زمانی سال ۱۴۰۱، تعداد ۲۰۷۵ مورد آتش‌سوزی و ۳۵۹ مورد حادثه در محدوده شهرداری منطقه ۱۲ روی داده است و ۱۲۵۷ مورد خدمات ایمنی و بازدید از ساختمان‌ها از سوی کارشناسان سازمان آتش‌نشانی تهران انجام شده است.

اماکنی مثل سرای وحید، سرای حاج ملاعلی، پاساژ حمام قبله، پاساژ رضوی، پاساژ و سینما اروپا، پاساژ گراند هتل، سرای مشیر خلوت، سرای سید ولی، سرای اتفاق، پاساژ کمپانی، سرای میرزا اسماعیل، پاساژ شناسا، پاساژ زورخانه، پاساژ وحدت، پاساژ بلور، سرای باغچه، سرای رشتی، پاساژ طلا زاد، پاساژ صفوی، پاساژ امین، پاساژ علمی، بیمارستان طرفه و بیمارستان سینا از ساختمان‌های بسیار پرخطر منطقه ۱۲ شناسایی شده‌اند.

سرای سیدولی هم که نامش در این فهرست وجود دارد، خرداد امسال دچار حریق شد و چندین مغازه و انبار در مجموع به وسعت هزار متر با کاربری نگهداری چسب و مواد نگهدارنده و تینر در آتش سوختند، مهار آتش این محدوده ۵۴ ساعت طول کشید. این انبار مانند بسیاری از انبار‌های دیگر بازار تهران بار‌ها اخطار دریافت کرده بود. بعد از همین آتش‌سوزی بود که معاون خدمات شهری تهران گفت کارگاه‌های تولیدی و انبار کالا‌ها باید از این منطقه خارج شوند.

ریشه مشکل ایمنی بازار تهران در چیست؟

بررسی‌های کمیسیون معماری دوره چهارم و پنجم شورای شهر نشان می‌دهد از مهم‌ترین مشکلات این محدوده فرآیند و نحوه بهره‌برداری ایمن است که الزامات قانونی لازم برای آن وجود ندارد. سال‌هاست که قرار است مبحث ۲۲ مقررات ملی ساختمان با یک مصوبه از سوی مجلس اصلاح شود، اما این اتفاق نیفتاده است. ایمنی بازار به لحاظ پیچیدگی و تردد بالا در این مکان، ابعاد بسیار گسترده و فرابخشی دارد. فرسودگی بافت و نفوذناپذیر بودن مجموعه بازار در کنار مساله ملکیت و سرقفلی، موانع جدی برای تحقق ایمنی بازار ایجاد کرده است.

علاوه بر این مهم‌ترین مانعی که از ایمنی بازار جلوگیری می‌کند، قانون سرقفلی است؛ طبق این قانون واحدی که به عنوان سرقفلی به فروش رفته است، صاحب کسب‌وکار را مستاجر به حساب می‎آورد و اجازه تعمیرات اساسی به حجره‌داران نمی‌دهد. براین‌اساس، اگر صاحب کسب‌وکار چنین اقدامی انجام دهد، به لحاظ قانونی مالک می‌تواند از مراجع قضایی و قانونی، الزام به تخلیه مستاجر را پیگیری کند. قرار بود نهاد‌های انتظامی، قضایی و امنیتی این موضوع را حل کنند و امکان تعمیرات را به صاحبان سرقفلی بدهند، اما این اتفاق نیفتاده است.

علاوه بر این یکی از علل ایمن‌نشدن بازار، مشکلات انحصار وراثت یا نقص و به‌روزرسانی‌نشدن اسناد مالکیت است که براساس قوانین موجود در شهرداری، دریافت پروانه را با مشکل مواجه می‌کند. از طرفی هم طی فرآیند‌های بروکراتیک و طولانی ممکن است منجر به ازدست‌رفتن این بنا‌ها شود.

از نظر کارشناسان ایمنی، سیستم کابل‌کشی برق در راسته‌های اصلی، سرا‌ها و مغازه‌های بازار بزرگ تهران فاقد استاندارد‌های لازم است و اکثر تولیدی‌ها، بیش از آمپر تعریف‌شده از کنتور‌های برق استفاده می‌کنند. همچنین نبود سیستم گازکشی و مستقرشدن رستوران‌های متعدد در نقاط مختلف بازار با منابع حجیم تامین گاز و کپسول‌های بزرگ مقیاس، یکی از مهم‌ترین تهدید‌های ایمنی بازار محسوب می‌شود.

دپوی کالا‌های قابل اشتعال در طبقات فوقانی یا زیرزمین سرا‌ها و حجره‌ها، در مواقع حریق و به دلیل بسته‌بندی‌های مقوایی، باعث گسترش آتش می‌شود که کنترل و پایش انبار‌ها به صورت مداوم و ارایه ضوابط استقرار انبار‌ها می‌تواند اقدام موثری در راستای ایمن‌سازی و پیشگیری از حریق در بازار بزرگ تهران باشد.

به گفته کارشناسان شهری بازار تهران فاقد نقشه ساخت دقیقی از مسیر عبور کابل‌های برق فشار قوی است و کابل‌های برق روسطحی موجود نیز ایمن‌سازی نشده‌اند. خوانا بودن مسیر‌های امدادرسانی و مسیر خروج اضطراری در مواقع بحران و وجود فضای امن و پشتیبان بحران نیز از نیاز‌های اساسی بازار است که باید به آن توجه شود.