واتس‌اپ و اینستاگرام در ایران قطع می شود؟ نگرانی تازه درباره قطعی اینترنت ملی و فیلترینگ چیست؟
روز به روز شاهد بدتر شدن وضعیت اینترنت در ایران هستیم. محدودیت‌های شدید اینترنت توسط دولت، که هم در کاهش آزادی‌های آنلاین و هم در احتمال قطع کامل اینترنت نمود پیدا می‌کند، زندگی کاربران ایرانی را تحت تاثیر قرار داده است.
گزارش‌های اخیر، نگرانی‌هایی را در مورد راه‌اندازی «اینترنت ملی» ایجاد کرده است که می‌تواند به طور کامل دسترسی به پلتفرم‌های پیام‌رسان و شبکه‌های اجتماعی جهانی مانند واتس‌اپ و اینستاگرام را قطع کند. این موضوع همچنین می‌تواند تهدیدی جدی برای بسیاری از کسب و کارها باشد.
در حالی که دولت ایران کنترل قابل توجهی بر اینترنت اعمال می‌کند، اما نقش شرکت‌های خصوصی ارائه دهنده خدمات اینترنت (ISP) در فیلترینگ و محدودیت‌های شدید دسترسی همچنان مبهم است. این موضوع باعث ایجاد سوالاتی در مورد مشارکت احتمالی شرکت‌هایی مانند ابر آروان، آسیاتک و فناپ در فیلترینگ محتوا یا اعمال محدودیت‌ها می‌شود.
تاثیر شرکت‌های خصوصی ارائه دهنده خدمات ابری بر فیلترینگ اینترنت در ایران نیز موضوعی قابل بررسی است. لازم است مشخص شود آیا ارتباط مستقیم یا غیرمستقیمی بین شیوه‌های فیلترینگ و سانسور و خدمات ابری ارائه شده توسط شرکت‌های خصوصی مانند ابر آروان وجود دارد؟
آمار جهانی درباره اینترنت چه می‌گوید؟
طبق جدیدترین آمار منتشر شده در وب سایت اسپید تست، میانگین سرعت دانلود اینترنت ثابت در ایران در ماه آوریل سال ۲۰۲۳، برابر با ۱۱.۹۷ مگابیت بر ثانیه و میانگین سرعت آپلود اینترنت ثابت ۲.۲۸ مگابیت بر ثانیه بوده است. این سرعت در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته بسیار پایین است و به همین واسطه رتبه ایران از میان۱۸۰ کشور به ۱۴۵ رسیده است.
بازیگران اصلی صنعت اینترنت ایران چه شرکت‌هایی هستند؟
طبق داده‌های سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیوئی، در حال حاضر ۱۷ شرکت پروانه FCP و ۵۳ شرکت پروانه Servco در ایران فعالیت می‌کنند. از بزرگترین شرکت‌های FCP ایران می‌توان به مخابرات، ایرانسل TD-LTE، شاتل و آسیاتک اشاره کرد و از بزرگترین شرکت‌های Servco ایران می‌توان به شرکت آریا سامانه، ارتباط‌گستر امین کوشا و خلیج‌فارس آنلاین اشاره کرد.
در لایه خدمات، شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی (ISP) فعالیت می‌کنند. این شرکت‌ها خدمات اینترنت پرسرعت ثابت و سیار را به کاربران ارائه می‌دهند. در حال حاضر، مخابرات با سهم ۴۹درصدی بیشترین تعداد بازار مشترکین پهن‌باند ثابت را در اختیار دارد. پس از آن FCPها سهمی ۳۰درصدی و شرکت‌های Servco فقط ۵درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین همراه اول بیش از نیمی از سهم تعداد مشترکین پهن‌باند سیار را با ۵۳درصد از آن خود کرده است. پس از آن ایرانسل با اختلاف ۱۰درصدی، ۴۳درصد بازار را در اختیار و رایتل از این بازار فقط ۴درصد سهم دارد.
حکمرانان اینترنت ایران چه کسانی هستند؟
با افزایش استفاده از اینترنت در ایران، نهادهای حاکمیتی نیز به تدریج به اهمیت این حوزه پی بردند و تلاش کردند تا سیاست‌گذاری و قانونمند کردن فضای مجازی را در دست بگیرند. در اواسط دهه ۷۰، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی زمینه‌های ورود حاکمیت به این حوزه را فراهم کرد. پس از دو دهه فراز و فرود، در اوایل دهه ۹۰، شورای‌عالی فضای مجازی از ادغام شوراهای پیش از خود که وظیفه نظارت بر فضای مجازی را داشتند، تشکیل شد.
این شورا دارای یک بازوی اجرایی به نام مرکز ملی فضای مجازی است. شورای‌عالی فضای مجازی براساس سیاست‌های بالادستی، وظیفه قانون‌گذاری و تبیین چارچوب‌های این حوزه را برعهده دارد. سپس مجلس شورای اسلامی موظف است که قوانین و سیاست‌های شورای‌عالی فضای مجازی را تصویب کند.
در نهایت آیین‌نامه‌ها و مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات و شورای‌عالی اجرایی فناوری اطلاعات در قالب قوانین پایین‌دستی به سازمان‌ها ابلاغ و اجرا می‌شود.
براساس آن چه تشریح شد، نهاد مستقلی که در تنظیم‌گری اینترنت ایران نقش ایفا کند وجود ندارد. موضوعی که می‌تواند دلیلی برای عدم مشاهده‌ی نتیجه مطلوب در راستای مطالبات مردم در زمینه اینترنت باشد.
برای رفع این چالش، باید ساختار حاکمیت فضای مجازی در ایران اصلاح شود. یکی از راهکارهای پیشنهادی، ایجاد یک نهاد مستقل تنظیم‌گر فضای مجازی است. این نهاد باید بر اساس قوانین و مقررات شفاف و جامع فعالیت کند و از استقلال کامل برخوردار باشد. اما آن‌چه عملا این سال‌ها درباره‌ی اینترنت در ایران شاهدیم، نوعی اعمال دستوری محدودیت است.
مسئولان محدودیت اینترنت ایران: یک ساختار پیچیده
اینترنت در ایران، با یک ساختار انحصاری اداره می‌شود. این ساختار، باعث شده است که اعمال فیلترینگ و سایر محدودیت‌های دسترسی به اینترنت، در اختیار نهادهای مختلف حاکمیتی قرار داشته باشد.
به گفته کارشناسان، در ساختار اینترنت ایران، هر زمان که قانون‌گذاران اراده کنند، می‌توانند تغییراتی در اینترنت به‌وجود آورند و با هر هزینه‌ای ایجاد اختلال یا اقدام به محدودسازی کنند.
یکی از مهم‌ترین نهادهای مسئول اعمال محدودیت‌های اینترنت در ایران، «کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه» است. این کارگروه، که دبیرخانه آن در قوه‌قضائیه قرار دارد، مسئول تعیین مصادیق محتواهای مجرمانه در فضای مجازی است. اعضای این کارگروه، از میان نمایندگان نهادهای مختلف حاکمیتی انتخاب می‌شوند. نیمی از اعضای این کارگروه، از نمایندگان دولتی هستند. کارگروه تعیین مصادیق، می‌تواند با صدور مصوبات خود، دستور فیلترینگ یا اختلال در دسترسی به هر محتوای اینترنتی را صادر کند.
علاوه بر کارگروه تعیین مصادیق، نهادهای دیگری نیز در اعمال محدودیت‌های اینترنت در ایران نقش دارند. از جمله این نهادها می‌توان به شورای‌عالی امنیت ملی، شورای‌عالی فضای مجازی و قوه‌قضائیه اشاره کرد. شورای‌عالی امنیت ملی می‌تواند در شرایط خاص، دستور فیلترینگ یا اختلال در دسترسی به اینترنت را صادر کند. شورای‌عالی فضای مجازی نیز می‌تواند در برخی موارد، دستور فیلترینگ یا اختلال در دسترسی به اینترنت را صادر کند. علاوه بر این نیز قوه‌قضائیه هم می‌تواند در برخی موارد، با صدور حکم قضائی، دستور فیلترینگ یا اختلال در دسترسی به اینترنت را صادر کند.
این ساختار پیچیده و غیرشفاف، باعث شده است که اعمال محدودیت‌های اینترنت در ایران، همواره با انتقادات زیادی همراه باشد.
فیلترینگ اینترنت در ایران: از آغاز تا امروز
فیلترینگ یکی از بخش‌های مهم ساختار فنی اینترنت ایران است. تجهیزات فیلترینگ در درگاه‌های ورودی اینترنت قرار دارند و تصمیم می‌گیرند که کدام ترافیک مجاز به ورود به شبکه اینترنت ایران باشد. این تصمیم‌گیری بر اساس فهرستی از آدرس‌های IP و دامنه‌های وب سایت‌هایی انجام می‌شود که توسط نهادهای حاکمیتی ایران به عنوان غیرمجاز یا مضر تعریف شده‌اند.
محدودیت‌ها و فیلترینگ اینترنت در ایران، سابقه‌ای طولانی دارد. این روند از سال ۱۳۸۲ با تصویب قانون جرائم رایانه‌ای و تشکیل کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه آغاز شد و از آن زمان تاکنون، بارها شاهد محدود شدن دسترسی کاربران ایرانی به محتواهای مختلف در فضای مجازی بوده‌ایم.
در سال ۱۳۸۸، اکثر شبکه‌های اجتماعی رایج مانند فیسبوک، توئیتر و یوتیوب فیلتر شدند. پس از آن، در دهه ۱۳۹۰، مصوبه‌ها و آیین‌نامه‌هایی برای راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات مطرح شد و به این ترتیب، کلید فیلترینگ هوشمند زده شد.
در زمستان سال ۱۳۹۶، تلگرام به مدت دو هفته در سرتاسر ایران فیلتر شد. با وجود اینکه در آن زمان بعضی از مسئولان وعده می‌دادند که فیلترینگ تلگرام موقتی خواهد بود، این پیام‌رسان چهارماه پس از اولین تجربه فیلترینگ، در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ برای همیشه فیلتر شد.
در سال ۱۳۹۹، کمیسیون فرهنگی مجلس از تدوین طرحی با عنوان صیانت از فضای مجازی خبر داد. اعلام این خبر از طرحی که اینترنت را محدودتر از گذشته می‌کرد، اعتراضات و نگرانی‌های مدنی گسترده‌ای با خود به‌همراه آورد. با وجود همه هشدارهای کارشناسان مبنی بر آینده سیاه اینترنت با تصویب طرح صیانت، نمایندگان مجلس بررسی این طرح را براساس اصل ۸۵ قانون اساسی به‌عهده کمیسیونی ویژه گذاشتند و این طرح از صحن‌علنی خارج شد.
در سال ۱۴۰۰، کلیات طرح صیانت در کمیسیون مشترک تصویب شد. سال ۱۴۰۱، اینستاگرام و واتس‌آپ که باقی‌مانده شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار در ایران بودند، فیلتر شدند. سپس اینترنت با اختلالات بسیاری مواجه و بسیار کند شد و تا اواسط مهرماه به‌شکل ساعتی با قطعی‌هایی دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد.
با این وجود، عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در ششمین روز از آغاز سال ۱۴۰۲، ادعا کرد که «هیچ قطعی اینترنت از قبل برنامه‌ریزی‌شده‌ای در سال ۱۴۰۱ نداشته‌ایم که نیاز به اطلاع‌رسانی داشته باشد».
«ابر آروان» و «قطع اینترنت»
توسعه فضای ابری و دیتاسنترها، مزایای زیادی برای کاربران ایرانی دارد. این فناوری‌ها باعث تسریع دسترسی به اطلاعات و کاهش هزینه‌های مردم می‌شوند. با این حال، برخی افراد تصور می‌کنند که توسعه دیتاسنترها و شرکت‌های ابری، زمینه‌سازی برای قطع ارتباطات جهانی و محدود کردن کاربران ایرانی به ارتباطات داخلی است.
این ادعا به‌طور خاص در مورد شرکت «ابر آروان» مطرح شده است. در آبان ۱۴۰۱ سه رسانه آلمانی در گزارشی مدعی شدند که ابر آروان در قطع اینترنت ایران نقش دارد. این گزارش‌ها با واکنش‌های زیادی از سوی کارشناسان و فعالان فضای مجازی همراه شد.
اما آیا این ادعاها در مورد قطعی اینترنت و ابر آروان صحت دارد؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که شرکت‌های ابری مانند ابر آروان، در ساختار اینترنت، در لایه‌ای قرار دارند که نمی‌توانند نقشی در قطع یا محدودسازی اینترنت داشته باشند. این شرکت‌ها، اینترنت را از تامین‌کنندگان و اپراتورهای اینترنت به‌عنوان سرویس‌گیرنده دریافت می‌کنند. بنابراین، حتی اگر آنها قصد سوءاستفاده از موقعیت خود را داشته باشند، نمی‌توانند اینترنت را قطع کنند.
موضوع استفاده دولت ایران از شرکت های ابری برای کنترل و محدودسازی دسترسی کاربران به اینترنت بسیار مورد بحث بوده و این موضوع به‌خودی‌خود، دلیلی بر این ادعا نیست که شرکت‌های ابری، به‌طور خاص «ابر آروان»، در قطع اینترنت نقش داشته‌اند. علاوه بر این گرچه ابر آروان اعلام کرده است که از تاریخ ۲۰ مهر ۱۴۰۱ و پیش از بهره‌برداری، از پروژه‌ی ابر ایران خارج شده است و هیچ‌گونه همکاری مستقیم یا غیرمستقیمی با این پروژه ندارد اما همجمه‌های علیه این شرکت ادامه داشته است. چیزی که «امیر ناظمی» رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات، درباره‌ی این حملات به ابر آروان گفته است: «آغازگران این روند، نیروهای داخلی بودند. کسانی که من آنها را قرارگاهی‌ها می‌نامم. آنها هستند که شب‌نامه را تولید، توزیع و بازنشر می‌کنند. اینها همان‌هایی بودند که علیه شرکت ابر آروان ، شروع به توییت‌زدن کردند».
ناظمی این حمله‌ها را یک سناریو می‌داند و آن را به جریان‌های مخالف اکوسیستم استارتاپی کشور می‌داند و در این مصاحبه گفته است که: «شکل‌گیری نیروهای داخلی مخالف رشد اکوسیستم استارتاپی می‌تواند نتیجه دو مؤلفه اصلی باشد؛ یکی نگاه ایدئولوژیکی که واقع‌گرایی را کنار گذاشته و دوم، تعارض منافع. تعارض منافع ایجادشده برای گروه‌هایی که در فرصت‌هایی این‌چنینی به دنبال تصاحب شرکت‌های استارتاپی‌اند؛ تصاحبی که برای آنها موجب ایجاد توهم مسلط‌بودن بر اوضاع یا تأمین منافع اقتصادی بیشتر می‌شود»
با توجه به ساختار اینترنت ایران و ماهیت شرکت‌های ابری، ادعای اینکه «ابر آروان» در قطع اینترنت نقش داشته است، ادعایی بی‌پایه و اساس است.
با توجه به نکاتی که در این گزارش مطرح شد می‌توان نتیجه گرفت که مسیر ورود اینترنت در ایران از ساختاری انحصاری و حاکمیتی می‌گذرد. بنابراین شرکت‌های واسطی که در لایه‌های ثانویه‌ی اینترنت ارزش‌آفرینی می‌کنند اساسا نمی‌توانند در محدودیت اینترنت موثر باشند. به همین دلیل به نظر می‌رسد در زمینه نسبت دادن قطع و محدودیت‌های اینترنت به شرکت‌های خصوصی، نوعی جریان‌سازی انحراف از مطالبه‌گری واقعی مردم رخ داده باشد.
منبع فرارو
ارسال نظر