رقص زار؛ مراسم ترسناک جن‌گیری در جنوب ایران! + تصویر

مراسم جن گیری در جنوب ایران که با نام‌های رقص زار یا مراسم زار نیز شناخته می‌شوند، یکی از رسوم قدیمی مردمان این منطقه است. با ما در مجله اینترنتی دلتا همراه باشید.

مراسم زار چیست؟مراسم جن گیری در جنوب ایران یا مراسم زار ، به یکی از رسوم و سنت‌های مردم برخی مناطق در جنوب ایران اشاره دارد که در آن افرادی که با مشکلات و بیماری‌های روانی مواجه هستند، به‌دنبال درمان از پیران و مرشدان محلی می‌روند. این پیران و مرشدان معتقدند که برای درمان بیماران، باید ابتدا جن‌ها را از آنان بیرون کرد و سپس با اجرای برخی مراسم و آیین‌های مخصوص، شفا و آرامش را به بیماران بازگردانند.

در مراسم جن گیری در جنوب ایران عموماً یک یا چند نفر به‌عنوان روحانی و متخصص جن‌گیری حضور دارند و با استفاده از موادی مانند عرق کاهو، چغندرقند و سرکه، برخی آیین‌ها را اجرا می‌کنند. در بعضی موارد، افراد در حال جن‌گیری به طور غیرمنتظره شروع به فریاد و زاری می‌کنند و تعدادی از آنان ادعا می‌کنند که در حال حاضر تحت کنترل جن قرار گرفته‌اند.

مراحل مراسم زار یا رقص زار

این مراسم جن گیری در جنوب ایران شامل چندین مرحله‌ی مختلف است:

آغاز مراسم: این مراسم با تعیین محلی برای اجرای آن آغاز می‌شود. عموماً این محل مربوط به میدان یا پارک شهری است که برای این منظور آماده می‌شود.

آماده‌سازی شعله: در این مرحله، یک شعله با استفاده از چوب و آتش ایجاد می‌شود. این شعله به عنوان نمادی از شعله‌ی عشق و عشق محبوب برای اجرای رقص زار استفاده می‌شود.

 شروع رقص زار: پس از آماده‌سازی شعله، شروع به اجرای رقص زار می‌شود. در این رقص، شعله به دست یکی از رقصندگان به صورت متوالی به همراه رقصندگان دیگر منتقل می‌شود.

 ادامه رقص زار: در این مرحله، رقص زار به همراه شعله به صورت پیوسته و متوالی ادامه پیدا می‌کند. هرچه جلوتر می‌رویم، حرکات رقص زار تشدید می‌شود و با افزایش سرعت رقص و انتقال شعله احساسات عمیق‌تری در رقصندگان به‌وجود می‌آید.

 پایان مراسم: پس از گذشت زمان مناسب و ادامه رقص زار، مراسم به پایان می‌رسد. در این مرحله شعله خاموش شده و رقصندگان به‌صورت متوالی از محل مراسم خارج می‌شوند.

نوای زار: در طول مراسم زار، نوایی به نام “نوای زار” به همراه رقصندگان اجرا می‌شود. این نوا بیشتر شامل آهنگ‌های سنتی و محلی است که به همراه سازهای مختلفی نظیر دف، تنبک، سه‌تار و دمام اجرا می‌شود.

شعر زار: علاوه بر نوای زار، شعرهایی به نام “شعر زار” نیز در این مراسم خوانده می‌شود. این شعرها عموماً شامل بیان احساسات عمیق هستند و به همراه نوای زار اجرا می‌شوند.

مراسم زار

«مراسم زار» نام یک مراسم خاص و کمی ترسناک است که در جنوب ایران، به ویژه هرمزگان و جزیره قشم برای خارج کردن جن و ارواح خبیثه از بدن افراد انجام می شود. به اعتقاد مردم بومی، افرادی که بیمار شده اند و با درمان های معمول بهبود نیافته اند احتمالا «هوایی» شده اند و یک جن یا روح سرگردان وارد کالبدشان شده است. به همین دلیل مراسمی خاص همراه با موسیقی برای جن گیری برگزار می کنند تا فرد دوباره سلامتی اش را پیدا کند. 

آیین زار چیست؟

در فرهنگ اعتقادی شاخ آفریقا و مناطق نزدیک به آن در خاورمیانه، اصطلاح زار برای جن و اوراح پلیدی استفاده می شود که هرازگاهی فردی را تسخیر می کنند. این جن ها که سرگردان هستند وارد بدن افراد، به ویژه زنان می شوند و موجب بیماری ها و ناخوشی های متعدد می شوند. مراسم زار در واقع از آفریقا به ایران آمده و همراه با موسیقی خاصی برگزار می شود که تاثیرات موسیقی آفریقایی را در آن می توان مشاهده کرد. هرچند مراسم زار که در ایران برگزار می شود با مراسم زار در شمال آفریقا تفاوت های زیادی پیدا کرده است. غلامحسین ساعدی نویسنده و پژوهشگر معروف تحقیق جامعی در مورد آئین زار انجام داده است و نتیجه تحقیقاتش را در کتابی جالب و خواندنی به نام «اهل هوا» گردآورده است. بخش عمده اطلاعاتی که در این مطلب ارائه می کنیم از همین کتاب استفاده شده است. به گفته ساعدی مردم ساحل نشین جنوب ایران جن ها و ارواح را به شکل باد تصور می کنند و معتقدند که هر باد دارای جن های به خصوصی است که می توانند وارد بدن انسان ها بشوند. به فردی که تسخیر شده و دچار جن زدگی شده اصطلاحا «هوایی» می گویند و تنها راه برای درمان او برگزاری مراسم زار است!

درباره منشاءِ این مراسم اطلاعات زیادی در دست نیست. گویا عقاید مربوط به بادهای زار از راه حبشه به سرزمین‌های اسلامی راه یافته است. مراسم مربوط به زار و پایین آوردن آن در جنوب ایران غیر از مراسم و آداب و رسومی است که در آفریقا، یا شبه قاره‌ هند به جای آورده می‌شود. ولی در هر حال، هنوز این معتقدات و آداب و رسوم رنگ و بوی تند آفریقایی خود را از دست نداده‌اند : تمام باباها و ماماهای اهل هوا سیاه‌پوست هستند و آوازها و صدای پایکوبی گروهی ساحل‌نشینان، چه درعروسی و چه در عزا،‌ هنوز شور و حال آفریقایی دارند.

اهل هوا کسانی هستند که گرفتار یکی از بادها شده‌‌اند و بادها قوای مرموز و جادویی را گویند که همه جا بر نوع بشر مسلط هستند. هیچ‌کس را قدرت مقابله با آن‌ها نیست و آدمیزاده در مقابل‌شان راهی جز قربانی دادن و تسلیم شدن ندارد. بادها هم‌چون آدمیان مهربان یا بی‌رحم، کور یا بینا، کافر یا مسلمانند. وقتی کسی گرفتار یکی از بادهای مرموز شد، باید پیش بابا یا مامای زار برود تا طی مجالس و مراسمی خاص باد را از تن بیمار خارج کنند.

بعد از شفا و بیرون رفتن باد از تن بیمار، آن شخص در جرگه اهل هوا در می‌‌آید. باباهای زار معتقدند،‌ اشخاصی که مبتلا به مرض سردرد، چشم‌درد یا دل‌درد می‌شوند و از طریق توصیه‌های پزشک بهبود نمی‌یابند، یا دوای خانگی مصرف می‌کنند و درمان نمی‌شوند، برای درمان باید به نزد بابا یا مامای زار بروند.

این مراسم بیش‌تر در جزیره قشم و بندر لنگه، معمولاً در شب‌های چهارشنبه انجام می‌شود. بابای زار عده‌ای را مأمور می‌کند چوب خیزران به دست گیرند و دور‌ آبادی و خانه‌ها بگردند و با این علامت، زاری‌ها آگاه می‌شوند که مراسم برگزار خواهد شد. زنان و مردان لباس‌های خود را می‌پوشند، موهای خود را شانه زده، عطر مخصوص بر صورت و تن خود می‌پاشند و برای رقص و بازی‌ زار آماده می‌شوند. ابتدا دوای مخصوصی که معجونی است از کُندُرَک، ریحان، گَشته (چوبی است از بمبئی می‌آورند)،‌ زعفران، هل، جوز و زبان جوجه (گیاهی است که در کوه می‌روید) تهیه می‌نمایند.

زار چیست؟

از مجموعه مبحثهایی که به دست آمده است، زار یک نوع بیماری است که در سواحل جنوبی ایران شیوع پیدا کرده است. معمولاً این بیماری با معالجات پزشکی قابل درمان نمی‌‌باشد، زیرا معتقد هستند که نوعی باد یا جن وجود شخص را تسخیر می‌کند که تنها با برگزاری مراسم می‌توان آن باد را آرام کرد و بیمار را از بیماری رهانید. باد، زار یا جن جنونی است که مریض را هوایی می‌کند و تا بیرون نیاید ممکن است بیمار را از بین ببرد.

«بابازار» و «مامازار» کیست؟

اشخاصی که به این بیماری دچار و معالجه شده‌اند، به «اهل هوا» و کسانی که معالجات آنها را به عهده می‌گیرند به بابازار یا مامازار معروف شده‌اند. برای مبتلا شدن به این بیماری حد سنی لازم نیست. از ده سالگی به بالا ممکن است وارد تن شخص شده و او را بیمار کند.

انواع ظاهری باد

بادها به دو طریق خود را نشان می‌دهند.

1. یکی بادی که می‌بیند و نگاه می‌کند و با چشم باز راه می‌رود. این باد از همه چیز باخبر است اگر «زیرش»5 بیاورند از همه دنیا خبر می‌دهد. این بادی است که مجلس داشته است شعر و آواز شنیده و برایش دهل زده‌اند و خون قربانی خورده است. اغلب بادهای «بابازار» یا «مامازار»ها بینا هستند که به باد صاف نیز معروف می‌باشند.

2. دسته‌ای دیگر بادهای کورند که به بادهای ناصاف معروف‌اند. این باد مجلس و سفره ندیده، خون نخورده، شعر و آواز و دهل نشنیده است.

بادهای عمده و مشهور

1. باد زار zar: این بادها همه کافرند، به جز عده‌ای محدود، همه را «باد سرخ» می‌‌گویند.

2. نوبان noban: بادی است که شخص را علیل و بی‌حرکت و افسرده می‌کند.

3. باد مشایخ mashayekh: عده‌ای مسلمان و پاک و بی‌خطر و عده‌ای دیگر خطرناک هستند. این بادها در سواحل مسلمان‌نشین فراوان‌اند.

4. باد جن: بادهای زمینی یا زیرزمینی هستند. همه خطرناک و زنجیری و دارای مضرات بسیارند.

5. باد پری: شامل پریهای کافر و پریهای اهل حساب‌اند. هر دو، شخص را مبتلا می‌کنند. باد پری کافر و خطرناک است.

6. باد دیب «دیو»: قد بسیار بلند دارد و در بیابانها و جزایر به انسان بر می‌خورد و همان دم انسان را بی‌جان و خشک می‌کند.

7. باد غول: این باد از دور همچون شتری مست پیدا می‌شود و هر کس که سر راهش قرار بگیرد، بی‌جان می‌شود.

از انواع بادها، باد زار، نوبان و مشایخ شیوع بیشتری دارند و چون مبتلایان همان دم هلاک نمی‌شوند، احتیاج به مراسم و مراقبت «اهل هوا» دارند.

تشخیص زار

زار را از زبانی که دارد می‌شناسند که از کدام خاک و یا از کدام دیار آمده است. این تشخیص توسط بابازار یا مامازار صورت می‌گیرد. بابا برای تشخیص اینکه فرد واقعاً مبتلا به نوعی باد هست یا نه. نوعی درمان گیاهی را به تن فرد می‌مالد و نیز معجون دیگری که آن هم از داروی گیاهی ساخته شده است به وی می‌خوراند. هر زار وقتی که خون می‌خورد6 زیر می‌شود و به زبان در می‌آید و از درون کالبد شخص مبتلا و با حنجرة وی با بابازار یا مامازار صحبت می‌کند و می‌گوید که از کدام دیار آمده است.

شیوع زارها در همه جا یکسان نیست. مرکز اصلی‌شان همان سواحل است، که زار از همان طرف پیدا می‌شود. بابا بعد از اینکه مطمئن شد مریض دچار زار شده است وی را «رهن» می‌کند. یعنی که تا زمان گرفتن مراسم برای تشخیص نوع زار و برآورد کردن درخواست زار، شیء یا مقداری پول به عنوان ودیعه که در نزد اهل هوا «رهن» نامیده می‌شود، به بازوی مریض می‌بندند و از زار مهلت می‌خواهند تا در اولین فرصت مراسم را برگزار کنند.

مراسم زار چطور برگزار می شود؟

وقتی فردی دچار بیماری شده و ظاهرا با درمان های عادی خوب نشده او را به پیش اشخاصی به نام «بابا زار» و «ماما زار» می برند. این افراد متخصص برگزاری مراسم زار و بیرون کشیدن جن ها و ارواح از بدن بیماران هستند. بابا زار و ماما زار با بررسی بیمار ظاهرا تشخیص می دهد که او «هوایی» شده و جن و روح وارد بدنش شده است. همان طور که گفتیم تنها راه درمان فرد هوایی شده اجرای مراسم زار است. بابا زار یا ماما زار فرد جن زده یا زار زده را به مدت هفت روز دور از چشم مردم نگه می دارد و در این مدت با استفاده از داروها و روغن های ویژه ای او را برای برگزاری مراسم زار آماده می کند. یکی از مهم ترین بخش های مراسم زار اجرای موسیقی خاص و تاثیرگذاری به نام موسیقی زار است. مردم بومی معتقدند که موسیقی زار کمک می کند تا جن ها مهربان شده و از بدن فرد مبتلا بیرون بیایند. افرادی یک بار تسخیر شده و در مراسم زار بهبود پیدا کرده اند را پس از آن به نام «اهل هوا» می شناسند.

موسیقی زار

همان طور که در بالا هم اشاره کردیم یکی از کلیدی ترین بخش های مراسم زار است و در واقع در این مراسم شاهد نوعی موسیقی درمانی هستیم. هرکسی نمی تواند و اجازه ندارد سازهای مخصوص مراسم زار را بنوازد. یکی از سازهایی که در مراسم زار استفاده می شود تنبیره با تنبوره اسم که تنها بابا زار و شخص دیگری که بابا زار به او اجازه داده باشد می تواند آن را بنوازد. بابا زار یا ماما زار در طول مراسم همزمان با سازها و صدای موسیقی اصواتی را به زبان می آورد و در حقیقت، از جن ها می خواهند خود را معرفی کنند. به اعتقاد اهل هوا جن ها یا همان بادها اسامی متفاوتی دارند و برای بیرون کشیدن او باید جن را به نام اصلی اش صدا زد. بابا زار با خیزرانی که در دست دارد به بدن بیمار می زند و از جن می خواهد از بدن فرد بیرون بیاید و او را رها کند.

آیا جن زدگی واقعیت دارد؟

مردم سواحل جنوبی کشور به ویژه هرمزگان و جزیره قشم شدیدا به وجود جن و زار اعتقاد دارند و به همین دلیل مراسم زار را کاملا واقعی می دانند. با این حال، بسیاری از مردم همان مناطق هم هستند که این مراسم را صرفا خرافات و زاییده توهمات می دانند. از آن جا که بابا زار و ماما زار برای برگزاری مراسم مبالغ گاها هنگفتی دریافت می کند خیلی ها مراسم زار را وسیله ای برای سودجویی و کلاهبرداری می دانند. با این حال، شمار افرادی که به جن و روح اعتقاد دارند کم نیست و به همین دلیل امروزه هم این مراسم با شور و حرارت خاص برگزار می شود. البته امروزه با وجود پیشرفت های پزشکی وقتی بیماری به نزد بابا زار یا ماما زار می رود ابتدا از او خواسته می شود به نزد پزشک برود و درمان های مرسوم را انجام بدهد. اگر تمام درمان ها بی جواب مانده و پزشکان او را جواب کرده باشند این جاست که بابا زار و ماما زار متوجه می شوند که پای مسائل ماورالطبیعه و جن ها در میان است.

با این‌حال، باید توجه داشت که مراسم جن گیری در جنوب ایران یا مراسم زار به‌عنوان یک روش درمانی رسمی شناخته نشده و به‌هیچ عنوان نباید جایگزین گزینه‌های علمی و پزشکی شود.