عرشه آنلاین :مشاهدات میدانی از پس‌روی ۱۰ تا ۱۰۰ متری خطوط ساحلی در مازندران حکایت دارند و به عقیده صاحبنظران، عقب‌نشینی آب دریا در سواحل شمالی کشور می‌تواند مخاطرات و تهدیدات تازه‌ای را در حوزه‌های مختلف دامن بزند.

موضوع پسروی آب دریای کاسپین چند سالی هست که به شکل نامحسوس در حال وقوع بوده، اما منتشر شدن تصاویری از اسکله فرح‌آباد ساری در فضای مجازی و رسانه‌ای کشور، بزرگترین تلنگر این اتفاق برای عموم بود. اسکله‌ای چوبی که چند سال قبل در عمق ۵۰ متری دریا ساخته شده بود حالا از خطوط ساحلی بیش از ۱۵ متر فاصله دارد و به سازه‌ای بلااستفاده تبدیل شده است. 

هشدارمحیط زیست درباره کوچک شدن دریای خزر | کشور‌های همسایه ورودی رود ولگا را بسته‌اند

رئیس سازمان محیط زیست گفت: در قالب کنوانسیون تهران آلایندگی دریای خزر را پیگیری می‌کنیم.

علی سلاجقه درباره کاهش آب در دریای خزر، اظهار کرد: ورودی‌های دریای خرز از سوی کشورهای همسایه بسته شده است مخصوصا ورودی رود ولگا بسته شده است.از طرفی میزان بارش در کل حوزه آبخیز دریای خزر کاهش یافته است.

وی افزود: ورودی دریای خزر کاهش یافته و تراز آب دریا در حال پایین رفتن است و در برخی آمار و اطلاعات اعلام شده که قریب یک متر در ۴-۵ سال اخیر  دریا عقب نشینی داشته است. در سال به طور میانگین دریای خزر ۲۰ سانتی متر عقب‌نشینی می‌کند.

رئیس سازمان محیط زیست با بیان این‌که «امیدواریم در قالب کنوانسیون تهران بتوانیم هم حق‌آبه‌ها و هم آلایندگی را حل کنیم»، تصریح کرد: کشورهای همسایه دریای خزر در زمینه اجرای پروژه‌های مشترک مشکلی ندارند ولی در زمینه استقرار دبیرخانه کنوانسیون مشکل وجود دارد که اگر این مشکل حل شود، پروژه‌ها قابل استفاده است.

سلاجقه در پایان گفت: امیدواریم کشورهای همسایه به توافق برسند و حق‌آبه‌ها رها شود و آب به خزر برسد. احتمال اینکه بارش ها در پاییز امسال وضعیت بهتری داشته باشد هم وجود دارد.

روزنامه هم میهن به نقل از خبرگزاری دولتی قزاقستان نوشته است : «رصد فضایی دریای خزر را متخصصان قزاق براساس آرشیو تصاویری انجام داده‌اند که در ۱۵سال گذشته گرفته شده است. داده‌های سنجش از دور نشان می‌دهد که بستر دریای خزر در این دوره زمانی به میزان قابل توجه ۷/۱درصد کوچکتر شده است. سال ۲۰۰۸ حجم آب دریای خزر در قزاقستان حدود ۱۱۴ هزار کیلومتر مکعب بود درحالی‌که این میزان در سال ۲۰۲۳ به کمتر از ۱۰۶ هزار کیلومتر مکعب رسیده است.»

در برخی خبرهای غیررسمی آمده که روسیه به‌دنبال سدسازی روی رودخانه ولگاست و چنانچه این سدها ساخته شود، وضعیت خزر از آنچه هست، وخیم‌تر می‌شود.

درحالی‌که گرمایش جهانی باعث آب‌شدن یخ‌ها در قطب می‌شود و تراز آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد بالا می‌آید‌، در خزر آب عقب می‌نشیند. مردمان ساکن مالدیو و بسیاری از مناطق ناچار به مهاجرت به‌واسطه زیر آب رفتن سرزمین‌های‌شان هستند و در خزر صیادان تورها را در انبار  آویزان کرده‌اند و لباس‌های صیادی را کنار گذاشته‌اند.

براساس مقاله‌ای که محمدرضا ثروتی و منیژه قهرودی تالی، اساتید دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی و رضا منصوری، دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی این دانشکده در سال ۱۳۹۷ منتشر کرده‌اند، از سال ۱۳۷۴ تاکنون تراز دریا مرحله جدیدی از روند کاهش خود را آغاز کرده و با کاهش حدود ۴.۱ متری سطح تراز دریا به تراز ارتفاعی منفی ۲۷ متری نزدیک شده است. میزان شتاب کاهشی تراز دریا طی این دوره حدود ۸.۶ سانتی‌متر محاسبه شده است. این روند جدید پس‌روی و کاهش سطح تراز دریا متاسفانه دوباره باعث‌شده تا خلیج گرگان به‌سمت خشکیدگی کامل سوق پیدا کند،‌ به‌گونه‌ای‌که امروزه کانال‌های ارتباطی چاپقلی و آشوراده کارایی خود را تقریبا از دست داده و کانال خوزینی نیز به‌طورکامل خشک و از آب خارج شده است.

گزارش عرشه انلاین حاکی است: چندی پیش، سیده معصومه بنی‌هاشمی، مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای کاسپین، در گفتگو با رسانه‌ها از کاهش ۳۸ سانتی‌متری سطح آب دریا در سه سال گذشته خبر داد و گفت: با کاهش ۱۷۰ سانتیمتری سطح آب دریای کاسپین از سال ۱۳۷۴ تاکنون، عقب‌نشینی قابل‌ملاحظه‌ای در خطوط ساحلی دریا در سواحل شمالی کشور رخ داده و عرصه ساحلی افزایش مساحت پیدا کرده است.

بنی‌هاشمی از کاهش حدود ۵۰ سانتی‌متری سطح آب دریای کاسپین در بازه زمانی ۷ ساله اخیر، از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ خبر داد و با اشاره به اهمیت موضوع حفاظت از حریم و بستر دریا و برنامه‌ریزی برای مدیریت پیامد‌های ناشی از کاهش سطح آب افزود: ضروری است که ابعاد مختلف تاثیرات و پیامد‌های این اتفاق بررسی و راهکار‌های بهینه برای مدیریت چالش‌های احتمالی اندیشیده شود.

هرچند پس‌روی آب دریا در سواحل شمال کشور موضوع جدیدی نیست، اما اینکه چرا خطوط ساحلی عقب رفته‌اند به دلایلی، چون تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی و نزولات آسمانی در حوضه آبریز دریای کاسپین مرتبط است. بررسی بارش‌ها در نیمه نخست سال ۲۰۲۱ میلادی، حکایت از کاهش میزان بارش در کل حوضه آبریز این دریا نسبت به میانگین بارش سال‌های قبل از آن یعنی ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی دارد.

فارغ از مباحث کمبود بارش‌ها و ورودی آب به این دریا، مسئله دیگر در پیوند با موضوع پسروی آب و عقب رفتن خطوط ساحلی، تبخیر سالانه آب دریاهاست. بر اساس گزارش‌ها سالانه بیش از ۳۸۰ میلیارد مترمکعب آب دریای کاسپین تبخیر می‌شود که معادل یک متر از سطح آب دریا بوده و این درحالیست که ورودی آب به دریا نیز سالانه در حال کاهش است.

بد نیست بدانید که حدود ۱۳۰ رودخانه به دریای کاسپین می‌پیوندند که اغلب آن‌ها از شمال غربی بوده، اما بیشترین سهم ورودی آب دریا مربوط به بخش شمالی دریاچه در روسیه است و ۸۱ درصد حجم آب ورودی دریای کاسپین از رودخانه ولگا تامین می‌شود. ایران و آذربایجان نیز حدود ۶ درصد از جریان ورودی آب را به دریا دارند و باقی از آن قزاقستان و ترکمنستان است.

ناگفته نماند که بزرگترین دریاچه جهان، دارای ذخایر متعدد جانوری و گیاهی و نیز برخوردار از منابع نفتی است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری دنیا مختص به این دریا بوده و نیز ۴ درصد از ذخایر نفت و گاز خاورمیانه به دریای کاسپین تعلق دارد.

با همه این توصیفات حال، پسروی آب دریا به نوعی زنگ خطر‌ها را در چند زمینه به صدا درآورده است؛ بیشترین و شاید بزرگترین این هشدار‌ها در کشورمان معطوف و مربوط به سواحل مازندران است چرا که سهم اعظم سواحل جنوبی دریای کاسپین به این استان تعلق دارد.

شریان طبیعی رودخانه‌های منتهی به خزر

روزنامه هم میهن نوشت در برخی خبرهای غیررسمی آمده که روسیه به‌دنبال سدسازی روی رودخانه ولگاست و چنانچه این سدها ساخته شود، وضعیت خزر از آنچه هست، وخیم‌تر می‌شود. خوشروان دراین‌باره می‌گوید: «روس‌ها پیش از آنکه ما به فکر سدسازی باشیم از سال 1950 شروع به ساخت سد روی رودخانه‌های شمالی کردند که نظیر آنها رودخانه‌های اورال و ولگاست. آنها تا سال 1970 تمام سدهای‌شان را ساختند و  یکی از دلایل کاهش سه‌متری تراز آبی خزر از  1930 تا 1978 همین بود که آنها سدهای‌شان را آبگیری کردند. بااین‌حال چنانچه روس‌ها بخواهند سد دوباره‌ای در اولگا بسازند اولین کشوری که از کاهش تراز آبی خزر متضرر می‌شود، خودشانند. آنها بیش از 10 برابر ما در این زمینه خسارت می‌بینند زیرا روسیه سواحلی دارد که بسیار کم‌عمق است. ازطرف‌دیگر روس‌ها سیستم ناوبری بسیار مجهزی دارند که باید ازطریق همین سواحل انتقال کالا را انجام دهند. اگر به‌هردلیلی آب این کانال پایین بیاید، روسیه دچار مشکل خواهد شد و این مشکل تبعات اقتصادی جدی‌ای برای‌شان خواهد داشت. علاوه‌برآن، هرگونه اختلال در خزر فرصت‌های آبزی‌پروری و شیلات آنها را نابود می‌کند که آن‌هم از نظر اقتصادی ضربه سنگینی برای کشور روسیه است. بنابراین شایعاتی که می‌گوید روسیه در حال سدسازی است و آب را به‌سمت خزر رها نمی‌کند،‌ بیشتر جوسازی است تا این شائبه باشد که روسیه در حال خشک‌کردن این دریاچه است. خزر تحت‌تاثیر شرایط اقلیمی، ‌کاهش سطح تراز را تجربه می‌کند و هیچ کشوری از کاهش سطح تراز منتفع نمی‌شود و همه ضرر می‌کنند.»

اگر سدسازی را هم دلیلی بر کاهش تراز آب خزر ندانیم، آیا می‌شود این موضوع را به وارد نشدن آب مناسب از رودخانه‌های دیگری دانست که به خزر می‌ریزند؟ مدیر سابق مرکز ملی مطالعات تحقیقات دریای خزر در پاسخ می‌گوید: «اتفاقی که در خزر می‌افتد یک وضعیت طبیعی است و عامل انسانی در آن دخالت ندارد. خزر حوضه آبی وسیع و پهناوری است و شریان آن رودخانه‌هایی هستند که به این دریاچه‌  می‌ریزند. این رودخانه‌ها کار خود را انجام می‌‌دهند ولی چون هوا گرم شده، رطوبت کافی روی خزر نیست که بارش‌های جوی مانند قبل را داشته باشیم و باعث بالا رفتن تراز آب شوند.»

خشک‌شدن بخش عمده تالاب انزلی و گمیشان با کاهش تراز آب خزر

همچنین به اعتقاد عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی افزایش گرمایش هوا و تبخیر و فعالیت انسانی از دلایل اثرگذار بر کاهش تراز آب دریای خزر است و خشک‌شدن گمیشان، فریدونکنار،‌ امیر کلا و بوجاق و بخش عمده‌ای از تالاب انزلی از اثرات کاهش بیشتر تراز آب دریای خزر به شمار می‌شود.

حمید علیزاده لاهیجی، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی امروز در وبینار "اثر تجمعی تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی بر تراز آب دریای خزر و بازخورد آن بر محیط زیست و بهره‌برداری اقتصادی" حوضه‌های آبریز دریای خزر را شامل کشورهای روسیه، ایران، آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، گرجستان، ارمنستان و ترکیه دانست که این حوضه‌ها بدون ارتباط آبی با دیگر حوزه‌ها، آب این حوضه آبریز را تامین می‌کنند.

وی رودخانه ولگا را مهمترین رود آبدهی به دریای خزر نام برد و یادآور شد: آبدهی ولگا در سال ۱۹۹۴، ۳۳۳ کیلومتر مکعب و آبدهی رودهای "اورال"، "ترک"، "کورا"، "سفیدرود"، "پلرود"، "چالوس" و "هراز" در سال ۱۹۹۴ به میزان ۴۹ کیلومتر مکعب بوده است. علاوه بر اینها خزر همچنین دارای مناطق محدود یخچالی در قفقاز و البرز است و در صورت آب شدن آن ۴۰ کیلومتر مکعب آب تولید می‌کند.

وی "کشند"، "دما"، "آب رودخانه‌ای"، "سونامی"، "خیزاب" و "بیلان آب" را از دلایل نوسان تراز آب در دریای خزر نام برد و اظهار کرد: سونامی می‌تواند سطح تراز آب دریای خزر را به مدت ۲ ساعت به ارتفاع ۲ متر جا به جا کند، به گونه‌ای که در سونامی تاریخی از حوضه، آب تا ۵۰ کیلومتر در قزاقستان و روسیه نفوذ کرد.

علیزاده، تبخیر آب را یکی از دلایل کاهش تراز آب در دریای خزر ذکر کرد و گفت: از سال ۲۰۱۰ افزایش تبخیر در خزر را شاهدیم و این امر تاثیر زیادی بر سطح تراز آب داشته است، علاوه بر آن سیستم‌های هیدرولیکی و سدسازی نیز در این زمینه اثرگذار است، به گونه‌ای که حجم اولیه سدهای ولگا ۱۷۵ کیلومتر مکعب، حجم اولیه سدهای کورا، ۲۵.۵ کیلومتر مکعب و حجم اولیه کل سدهای این حوزه ۲۱۲ کیلومتر مکعب بوده، ولی به دلیل تجمع رسوب و عدم لایروبی حجم مفید سدهای ولگا به ۸۰ کیلومتر مکعب، حجم مفید سدهای کورا به ۱۴ کیلومتر مکعب و حجم مفید کل سدها به ۱۰۲ کیلومتر مکعب رسیده است.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، میزان کل مصرف آب در حوضه آبریز دریای خزر را ۴۳ کیلومتر مکعب در سال عنوان کرد و یادآور شد: روند مصرف آب در ایران همواره صعودی بوده و این در حالی است که در شمال خزر پس از فروپاشی شوروی، روند مصرف آب نزولی و اکنون تثبیت شده که دلیل آن تغییر در سیاست‌های بخش کشاورزی و پرداخت پول از سوی کشاورزان است.

وی با اشاره به توسعه سدسازی بر روی رودهای منتهی به دریای خزر با بیان اینکه در حال حاضر مصرف آب در حوضه آبریز خزر در روسیه با مصرف آب در خزر جنوبی شامل کشورهای ترکمنستان، ایران، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه برابر است، اضافه کرد: طرح انتقال آب در شوروی به عنوان بزرگترین برنامه انتقال آب بین حوضه‌ای است که طی آن قرار بود ۱۱۵ کیلومتر مکعب آب بین حوضه‌ای جا به جا شود که به دلیل اقتصادی بودن و اعتراضات، اجرای آن لغو شد، ولی فرآیند سدسازی در ایران و ترکیه همچنان ادامه دارد.

علیزاده در این باره توضیح داد: ترکیه برنامه سدسازی وسیعی بر روی رود "کورا" دارد که این امر روند مصرف آب را افزایش خواهد داد.