سنت شاهنامه خوانی در ایران

نه تنها ادبیات ایران، بلکه بخشی از هویت و فرهنگ ما نیز مدیون فردوسی و اثر بزرگ او، شاهنامه است. این کتاب عظیم و ارزشمند، دیگر صرفاً یک کتاب داستانی ساده نیست که حاوی پیام‌های اخلاقی متعارف باشد، بلکه اثریست در وصف ماهیت ایرانی بودن!

شاهنامه به قدری در فرهنگ ما رسوخ کرده که پای خود را به مراسمات و شب‌نشینی‌های ایرانی نیز باز کرده است؛ پس اگر یک ایرانی اصیل باشید، حتما در مراسم شب یلدای خود، جایگاه ویژه‌ای برای سنت شاهنامه خوانی قائل می‌شوید.

در این مطلب می‌خواهیم به جایگاه و سنت شاهنامه خوانی در ایران بپردازیم و آداب این مراسم را تشریح کنیم. اگر نسبت به مراسمات ایرانی و پیشینه آن‌ها علاقه دارید، حتما به خواندن این مطلب ادامه دهید.

تاریخچه شاهنامه خوانی در ایران

سوال مهمی که در خصوص این مراسم مطرح می‌شود، این است که از چه زمانی خواندن شاهنامه به بخشی از فرهنگ ایرانیان تبدیل شد؟ واقعیت اینجاست که ردّ شاهنامه را می‌توان در بسیاری از هنرهای اصیل ایرانی مانند نقالی، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نمایش و...پیدا کرد.

اولین باری که شاهنامه خوانی مطرح شد، در واقع همزمان با سرودن آن توسط فردوسی بود. داستان سرودن شاهنامه را همه می‌دانیم: سلطان محمود غزنوی، سفارش کتابی به فردوسی می‌دهد تا در آن به ستایش سلسله ترکان غزنوی بپردازد اما شاعر بزرگ ایرانی، بعد از 30 سال تلاش و زحمت، کتابی می‌سراید که نه تنها در مدح شاهان بیگانه نیست، بلکه به روح اصیل ایرانی و مقاومت وی در برابر بیگانگان می‌پردازد.

واکنش سلطان محمود غزنوی که مشخص بود اما واقعیت اینجاست که از همان زمان، شاهنامه به بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب ایرانیان تبدیل شد و جای خود را در مراسمات آن‌ها تثبیت نمود. نقالی و شاهنامه خوانی با هم ترکیب شدند و حتی به قصه‌های شبانه مادران برای فرزندانشان نیز، راه پیدا کردند.

دلیل اهمیت شاهنامه خوانی چه بود؟

ایران در طول تاریخ خود، بارها و بارها مورد هجوم بیگانگان قرار گرفته است و مدام در تلاش بوده تا فرهنگ و روح اصیل خود را حفظ کند. در این میان، شاهنامه کمک شایان توجهی به این فرهنگ کرده و به قول خود فردوسی: بسی رنج بردم در این سال سی، عجم زنده کردم بدین پارسی!

واقعیت اینجاست که زبان پارسی و زنده ماندن آن تاحد زیادی مدیون شاهنامه خوانی است. این کتاب بزرگ، فرهنگ ایرانی را از هجوم ترکان، مغولان، تیموریان و اعراب محفوظ داشته و توانسته به ادامه حیات آن کمک کند.

پس از ورود اسلام به ایران، شاهنامه خوانی با نواختن ساز همراه بود، اما به دلیل حرام بودن آلات موسیقی در فرهنگ اسلامی، شاهنامه خوانی تبدیل به شکلی از نقالی شد که صرفاً حالت قصه‌گویی داشت و از شخصیت‌های ریز و درشت شاهنامه، وام می‌گرفت.

محبوب‌ترین داستان های شاهنامه در شاهنامه خوانی

شب‌های زمستانی، زمان مناسبی برای خانواده‌های ایرانی است که به دور هم جمع شده و داستان‌های جذاب شاهنامه را دوره کنند. در این میان از قدیم‌الایام برخی از داستان‌های شاهنامه، محبوبیت بیشتری میان نقالان و راویان داشته است که در ادامه آن‌ها را معرفی می‌کنیم:

داستان رستم و سهراب

احتمالاً هیچ داستانی به اندازه این پدر و پسر معروف شاهنامه، میان شنوندگان و نقالان محبوب نباشد. سوز و گداز ناشی از مرگ سهراب، اندوه رستم و لابه‌های تهمینه برای از دست دادن فرزند، دل هر ایرانی را فشرده می‌کند. داستانی غمناک از هجران، عشق، مرگ و در نهایت حسرت که با فرهنگ ایرانیان.

داستان قیام فریدون و کاوه

یکی دیگر از داستان‌های محبوب شاهنامه که جایگاه ویژه‌ای در سنت شاهنامه خوانی ایرانی دارد، داستان قیام فریدون و کاوه علیه ضحاک ماردوش است. پادشاهی خونخوار و بی‌رحم که از مغز جوانان ایران برای تغذیه مارهای روی دوش خود استفاده می‌کند. کاوه که 17 فرزند خود را به همین خاطر از دست داده در برابر ظلم و جور ضحاک قیام می‌کند و پرچم تظلم خواهی خود را به فریدون می‌سپارد.

داستان سیاوش فرزند کاووس

سیاوش فرزند کاووس شاه، داستان غم‌انگیزی در شاهنامه دارد که خوراک مراسمات شاهنامه خوانیست. جوانی برومند و بیگناه که به مکر همسر پدر خود گرفتار می‌شود و برای اثبات بی‌گناهی خویش از میان آتش سوزان می‌گذرد و سالم بیرون می‌آید.

پیام شاهنامه خوانی برای خانواده های ایرانی

چرا شاهنامه می‌خوانیم؟ چرا این کتاب بزرگ، قرن‌هاست که جایگاه ویژه خود را در میان خانواده‌های ایرانی حفظ کرده و هرگز از فرهنگ ما جدا نبوده است؟ شاهنامه، روحیه وطن‌پرستی و میهن دوستی را تقویت می‌کند و یادآور می‌شود که در طی این قرن‌هایی که بر تاریخ این مملکت گذشت، چه جان‌های شیرینی از دست رفت تا ایران، ایران بماند.

شاهنامه پیام‌های زیادی برای ایرانیان دارد و به آن‌ها یاد می‌دهد که همواره راستی و درستی را پیشه کنند. عفیف و پاکدامن باشند و هرگز سوگند خود را زیر پا نگذارند که این، بدترین کار یک ایرانی می‌تواند باشد. شاید به همین دلیل است که هر ایرانی، لازم است به فکر خرید شاهنامه فردوسی برای منزل خود باشد تا بتواند فرزندان خود را مطابق آئین ایرانی تربیت کند.

نکات مهم شاهنامه خوانی

حال که با اهمیت سنت شاهنامه خوانی در ایران آشنا شدید، بد نیست که آداب این مراسم را نیز به خوبی یاد بگیرید تا بتوانید آن را به بهترین نحو، اجرا کنید:

• اگر در خانه، اقدام به خواندن شاهنامه می‌کنید، حتما نشسته باشید.
• سعی کنید این مراسم را با حضور بیش از ۲ نفر انجام دهید.
• خود را متعهد به خواندن هفته‌ای ۲ شعر از شاهنامه کنید.
• کودکان خود را در پایین مجلس نشانده و سعی کنید روح آن‌ها را با شاهنامه خوانی عجین کنید.
• شب‌های زمستانی را برای خواندن شاهنامه در اولویت قرار دهید.
• شاهنامه خوانی را از داستان‌های معروف آن شروع کنید.

در نهایت فرقی نمی‌کند که چگونه و با چه مناسکی شاهنامه را می‌‎خوانید، همیشه به یاد داشته باشید که عصاره‌ی تاریخی چندین هزارساله را در دست دارید و همواره با احترام، از این کتاب یاد کنید.

سخن پایانی

اگر امروز زبان پارسی زنده است، اگر هنوز هم ‌می‌توانیم کتب قدیمی خود را بدون نیاز به ترجمه بخوانیم، معنا و مفهوم آن‌ها را درک می‌کنیم به خاطر کتابی مانند شاهنامه است. شاهنامه، ایران و ایرانی را زنده نگه داشته و ماهیت آن را نسل به نسل منتقل کرده است. گرچه دنیا به سرعت در حال تغییر است و ابزارهای مدرن، زندگی ما را در اختیار خود گرفته‌اند اما چیزهایی مانند سنت شاهنامه خوانی، نباید از بین برود و بر ماست که این فرهنگ عمیق و ارزشمند را به نسل بعدی خود منتقل کنیم.