پاسخ ایران به 2 پیشنهاد مهم برای احیای برجام/ خواسته‌های پنهان واشنگتن چه بود؟

اززمان توافق ایران و آمریکا بر سر آزادی زندانیان آمریکایی و اموال بلوکه شده ایران در کره‌جنوبی هرچه می‌گذرد، اخبار پنهان بیشتر رو می‌شود. البته نه از منشأ داخلی بلکه از رسانه‌های آن سوی آب، اخبار تازه‌ای می‌آید. از زمانی که مذاکرات وین شکست خورد و ایران و غرب به توافق تازه‌ای دست پیدا نکردند، دولت بایدن موضوع هسته‌ای ایران را از اولویت برنامه‌های سیاست خارجی خود خارج کرد.

بعدها خبری منتشر شد که ایران و آمریکا به دنبال توافق نانوشته‌ای هستند تا مشکلات خود را حل کنند. ظاهراً این توافق بیش از ۲ سال است که طول کشیده اما برخی از عوامل بر آن تاثیرگذار بود. اصلی‌ترین آنها شاید سفر پادشاه عمان به تهران و ایفای نقش میانجی‌گری پررنگ‌تر بین ایران و آمریکا به همراه قطر بود اما نکته مهم دیگر، نگاه واقع‌بینانه‌تر مسئولان دستگاه دیپلماسی کشور به تحولات جهانی به ویژه پس از موضع‌گیری عجیب و غیرقابل باور روسیه به همراه برخی کشورهای عربی درباره جزایر سه‌گانه ایران بود.

بیانیه مشترک وزرای خارجه روسیه و برخی کشورهای عربی درباره جزایر سه‌گانه همچون سیلی به گوش روسوفیل‌ها بود. اگرچه برخی همچنان بر آن نمط طی طریق کردند اما مسئولان کشور پس از آن برای تخم‌مرغ‌هایی که همه را در سبد روسیه گذاشته بودند، دل‌نگران شدند. از همین‌رو چرخش‌های تازه شروع شد.  البته نه آشکار بلکه همچون خود روس‌ها پنهان و در خفا.

سفرهای علی باقری به امارات برای ملاقات با همتایان اروپایی و سفرهای امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه نشان داد که چرخش‌هایی اگرچه محتاطانه درحال وقوع است. امیرعبداللهیان جدیترین مواضع در طول خدمت خود را در حمایت از جزایر ایرانی اتخاذ کرد و در هشداری به روس‌ها گفت: «در پی احضار سفیر روسیه به وزارت خارجه از کانال‌های دیپلماتیک از مقامات روسیه توضیحاتی دریافت کردیم. ما این‌گونه توضیحات را کافی نمی‌دانیم و هرگز این‌گونه بیانیه‌ها را برنمی‌تابیم». امیرعبداللهیان اما به این حد بسنده نکرد و یک گام جلوتر رفت تا از تهران به مسکو پیام روشنی ارسال کرده باشد. او بر حمایت تهران از تمامیت ارضی اوکراین خبر داد و گفت: «درخصوص اوکراین بر توقف جنگ و تمرکز بر راه‌حل سیاسی تاکید داریم. ما بر تمامیت ارضی کشورها ازجمله اوکراین تاکید داریم و بر موضوع توقف جنگ اصرار می‌کنیم و از طرفین درگیری می‌خواهیم بر مسیر مذاکرات سیاسی بازگردند».

البته این به معنای تغییر مسیر ناگهانی ایران به سمت غرب نیست که این امر پدیده‌ای تقریباً محال در بازه زمانی کوتاه و حتی میان‌مدت و طولانی است اما تلاشی است جدی برای کاهش تنش‌های رو به افزایش. اگرچه دو کشور نیازی به دوستی و روابط دوستانه هم ندارند، کافی است کانالی برای رفع تنش و ابهامات احتمالی در میان باشد. ارتباطی که دیگر کشورها ایران را تنها و دست‌وپا بسته نبینند تا در هر زمان هر طور که خواستند، عمل کنند.

در عین حال، دیروز فایننشال تایمز به نقل از افراد مطلع در این باره نوشت، ایالات متحده به ایران فشار می‌آورد تا فروش هواپیماهای بدون سرنشین مسلح به روسیه را به عنوان بخشی از گفت‌وگوها در مورد تفاهم نانوشته گسترده‌تر بین واشنگتن و تهران برای کاهش تنش‌ها متوقف کند. به گزارش رویترز از فایننشال تایمز، در این گزارش به نقل از یک مقام ایرانی و یکی دیگر از افراد آشنا به مذاکرات آمده است که ایالات متحده، ایران را تحت فشار قرار می‌دهد تا فروش پهپادهای مسلح به روسیه را که مسکو در جنگ اوکراین از آنها استفاده می‌کند همچنین قطعات یدکی این هواپیمای بدون سرنشین را متوقف کند. کاخ سفید و وزارت خارجه ایران به درخواست رویترز برای اظهار نظر پاسخ ندادند.

مقام ایرانی که فایننشال تایمز اظهارات او را نقل کرده، گفته است که تهران ضمن تکذیب رسمی تجهیز روسیه به پهپادهایی که در جنگ در اوکراین به کار می‌رود، بارها از مسکو خواسته تا از استقرار و استفاده از این پهپادها در این درگیری خودداری کند اما آمریکا خواهان «گام‌های مشخص‌تری» از سوی ایران در این زمینه شده است. به نوشته این روزنامه این درخواست بخشی از «تفاهم نانوشته» اما «گسترده‌ای» است که در تماس‌های اخیر در قطر و عمان عنوان شده است.

براساس جزئیاتی که تاکنون از توافق تهران و واشنگتن منتشر شده، قرار است در ازای آزادی چند ایرانی از زندان‌های آمریکا و دستیابی تهران به ۶ میلیارد دلار پول‌های بلوکه شده ایران نزد بانک‌های کره‌جنوبی بابت نفتی که ایران در سال‌های گذشته به آن کشور فروخته، جمهوری اسلامی پنج زندانی آمریکایی که دست‌کم سه تن از آنها دو تابعیتی هستند را آزاد کند. این افراد به تازگی از زندان به حصر خانگی منتقل شده‌اند. منبع دیگری که فایننشال تایمز با او گفت‌وگو کرده، گفته که هر چند تبادل زندانی به اقدامات تنش‌زدایی مشروط نشده اما می‌تواند به ایجاد اعتماد متقابل کمک کند.

به نوشته این روزنامه، خواسته ایران از آمریکا نیز این بوده که از شریکان اروپایی خود بخواهد تا از فشار بر ایران و اعمال تحریم‌های جدید علیه تهران که ممکن است از اوایل پاییز امسال وضع شود، خودداری کنند. این مقام ایرانی گفت، نگرانی در تهران این است که انگلیس، آلمان و فرانسه امضاکنندگان اروپایی توافق ۲۰۱۵ ممکن است به دنبال اعمال مجدد برخی تحریم‌ها به محض پایان بندهای غروب برجام که یکی از آنها تحریم برنامه موشکی بالستیک ایران نیست که در ماه اکتبر منقضی می‌کند، باشند. این مقام گفت: «ما بسیار نگران ماه اکتبر هستیم. ما انتظار داریم [آمریکا] فشارها بر ایران را از طرف‌های مختلف کاهش دهد.»

این مقام افزود: آمریکا و ایران بر سر بیشتر مسائل به توافقاتی دست یافته‌اند اما گفت‌وگوها - که از طریق واسطه‌ها انجام می‌شود - در قطر و عمان به ویژه در مورد روسیه ادامه خواهد یافت. فردی که در جریان گفت‌وگوها قرار گرفت، گفت که تبادل زندانیان منوط به اقدامات تنش‌زدایی نیست اما افزود که چنین اقدامی می‌تواند به ایجاد اعتماد بین طرفین کمک کند. یک مقام غربی گفت که معامله زندانیان پیش‌نیازی برای هرگونه پیشرفت در گام‌های کاهش تنش هسته‌‌ای است.اما این دیپلمات همچنین هشدار داد که «فاصله بسیار زیادی بین انجام آن گفت‌وگو [در مورد اقدامات کاهش تنش] با یک ایرانی سپس تمایل کل نظام ایران به اجرای آن وجود دارد.

این خبر در حالی منتشر می‌شود که واشنگتن و ایران در تلاش برای کاهش تنش و احیای گفت‌وگوهای گسترده‌تر بر سر برنامه هسته‌ای ایران هستند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا روز سه‌شنبه گذشته گفت که از هرگونه اقدام ایران برای کاهش تنش در «تهدید فزاینده هسته‌ای» استقبال خواهد کرد.

مذاکره‌کنندگان امیدوارند که مذاکرات غیرمستقیم منجر به توافق برای مبادرت به اقداماتی شود که باعث کاهش تنش می‌شود. این مقام ایرانی و فرد دیگری که در جریان مذاکرات قرار گرفتند، گفت: برای ایران، این به معنای موافقت با عدم غنی‌سازی اورانیوم با خلوص بالای ۶۰ درصد، بهبود همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تعهد به عدم هدف قرار دادن آمریکایی‌هاست. این مقام ایرانی گفت، در مقابل، واشنگتن از اعمال تحریم‌های جدید در برخی حوزه‌ها، به استثنای تحریم‌های مربوط به حقوق بشر، خودداری می‌کند و تحریم‌هایی که از قبل در مورد فروش نفت اعمال شده بود را به شدت اجرا نمی‌کند.

این روزنامه گفت که این گفت‌وگوها در کنار مذاکرات بر سر معامله تبادل زندانیان در هفته گذشته انجام شده است. ایران به چهار شهروند آمریکایی بازداشت شده، اجازه داد تا از زندان اوین تهران به حبس خانگی بروند، در حالی که نفر پنجم در حبس خانگی بود. هفته گذشته، منابعی به رویترز خبر داده بودند که ایران ممکن است پنج شهروند آمریکایی بازداشت شده را به عنوان بخشی از توافق برای لغو انسداد ۶ میلیارد دلاری سرمایه ایران در کره جنوبی آزاد کند. با توجه به اینکه میزان پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران، اجماع مقامات و تحلیل‌گران بر این است که توافق ۲۰۱۵ قابل احیا نیست.

در نتیجه دولت بایدن می‌خواهد، بحران هسته‌ای را تا پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ آمریکا مهار کند. به گفته تحلیل‌گران اگر بایدن پیروز شود، ممکن است فرصتی برای تضمین یک توافق جامع‌تر وجود داشته باشد. همچنین به گزارش انتخاب، هنری روم، کارشناس ارشد موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک گفت: «بهترین سناریو از منظر سیاست ایالات‌متحده، جلوگیری از بدتر شدن اوضاع و جلوگیری از تشدید تنش است. اما خطرات زیادی وجود دارد و دلایل زیادی برای احتیاط از اینکه همه چیز می‌تواند برای مدت طولانی ادامه داشته باشد».