شایعات عجیب درباره علت زلزله ترکیه؛ از هارپ تا استخراج لیتیوم!

زلزله‌های اخیر به بحث‌ها و اظهار‌نظرهای بسیاری در شبکه‌های اجتماعی درباره منشاء زلزله دامن زده است. عرفان کسرایی، پژوهشگر مطالعات علم، نگاهی انداخته است به شایعات و اظهارنظرهای خلاف واقع درباره زلزله.

در پی وقوع زلزله‌های مرگبار و ویرانگر اخیر در خوی و همچنین در ترکیه و سوریه، اخبار و شایعات و اظهار‌نظرهای گوناگونی، دهان به دهان چرخید و به خصوص در شبکه‌های اجتماعی به موضوع بحث و جدل بسیاری از کاربران تبدیل شد.

داغ شدن بازار شایعات در پس هر زلزله موضوع جدیدی نیست. شایعاتی نظیر این که زلزله در پی یک آزمایش مخفی هسته‌ای زیرزمینی ایجاد شده، پیش از زلزله نورهای مرموز در آسمان دیده شده یا اینکه اساسا تمام ماجرا از یک آزمایش سرّی مخرب به نام هارپ ناشی می‌شود، همواره وجود داشته است.

این بار اما توییت تامل‌برانگیز فرانک هوگربیتس، پژوهشگر هلندی که روی ارتباط میان جغرافیای هندسی اجرام آسمانی منظومه شمسی و زلزله تحقیق می‌کند، بسیاری را سردرگم کرد و به بحثی دیرینه درباره پیش‌بینی‌پذیری یا پیش‌بینی‌ناپذیری زلزله دامن زد.

فرانک هوگربیتس، در توییت روز سوم فوریه خود، یعنی درست ۳ روز پیش از وقوع زلزله هولناک ترکیه و سوریه نوشته بود: «دیر یا زود، زلزله‌ای حدود ۷.۵ ریشتری در این ناحیه (جنوب مرکزی ترکیه، اردن، سوریه، لبنان) رخ خواهد داد.»

البته ادعای هوگربیتس مبنی بر این که وضعیت هندسی بخصوصی در منظومه شمسی ممکن است سبب وقوع زلزله‌های بزرگ در زمین شود، اقبالی در جامعه علمی ندارد و اغلب زمین‌شناسان، چنین روشی را بری توضیح و یا پیش‌بینی زمین‌لرزه معتبر نمی‌دانند.

زمین‌شناسان می‌گویند، با در اختیار داشتن نقشه خطوط گسل، پیش‌بینی اینکه زلزله‌ها در کجا اتفاق می‌افتند، اساسا ممکن است، اما این فقط مکان را نشان می‌دهد و نه زمان را. به عبارت دیگر، پیش‌بینی کامل زلزله باید شامل پیش‌بینی مکان، زمان و شدت آن باشد.

این همان مساله‌ای است که راجر موسون، زمین‌شناس و متخصص لرزه‌نگاری، در گفت‌وگو با نیوزویک به آن اشاره می‌کند و می‌گوید، بیان عباراتی مانند "دیر یا زود" اشاره مشخصی به زمان ندارد. از این منظر، حق با موسون است، اما مساله بر سر این است که پیش‌بینی هوگربیتس فقط "دیر یا زود"، نیست و او تقریبا به درستی به مکان و شدت زلزله نیز اشاره کرده است.

با این حال، استدلال اغلب زمین‌شناسان این است که با در نظر گرفتن این که روزانه ده‌ها زلزله در سراسر کره زمین رخ می‌دهد، این احتمال وجود دارد که هر کسی مدام پیش‌بینی کند و از این بین، چند پیش‌بینی هم درست از آب دربیاید.

اگرچه دانشمندان مبنای اصلی ادعای هوگربیتس، یعنی تاثیر نیروهای کشندی و وضعیت هندسی سیارات منظومه شمسی بر روی زلزله در زمین را اساسا غیرممکن نمی‌دانند، اما اشاره می‌کنند که این تاثیرات بسیار ناچیزند و میزان آن‌ها کمتر از آن است که منجر به وقوع زلزله شوند.

وون-یونگ کیم، استاد زلزله‌شناسی در دانشگاه کلمبیا در ایالات متحده آمریکا، احتمال تاثیر وضعیت هندسی سیارات را می‌پذیرد، اما در عین حال اضافه می‌کند که اثبات چنین اثری بسیار دشوار است.

دیوید روتری، استاد زمین‌شناسی در بریتانیا نیز به این موضوع اشاره می‌کند که نیروهای کشندی بین سیارات دیگر و زمین بسیار ناچیزند، اما نیروی کشندی میان ماه و زمین ممکن است به عنوان عامل نهایی وارد شود و منجر به وقوع زلزله‌ای شود که در هر حال به آستانه‌ بحرانی رسیده بوده و خواه ناخواه اتفاق می‌افتاده است.

در هر حال، شاید اگر پیش‌بینی هوگربیتس مبنی بر وقوع زلزله در دسامبر سال ۲۰۱۸ نیز درست از آب درآمده بود، اینک جامعه علمی و زمین‌شناسان نظریه او را به همین سرعت رد نمی‌کرد و آن را صرفا یک پیش‌بینی تصادفی نمی‌دانست.

استخراج لیتیوم، هارپ و نورهای عجیب در زمان وقوع زلزله

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر علمی در شناخت ماهیت زلزله، هنوز نادانسته‌‌های بسیاری وجود دارد و از قضا همین نادانسته‌ها دست بسیاری را برای داغ کردن بازار شایعات، خرافات، شبه‌علم و تئوری توطئه باز گذاشته است. از خرافاتی نظیر این گرفته که زلزله در اثر گناه یا خشم و عذاب الهی رخ می‌دهد، تا کسانی که زلزله را ناشی از برنامه پژوهشی ایالات متحده برای بررسی و پژوهش لایه یونوسفر به نام هارپ می‌دانند.

بر اساس این شایعه‌ که از سال‌ها پیش وجود داشته، هارپ یک سلاح مخوف تولید زلزله است که آمریکایی‌ها با به کار گرفتن آن در مناطق مختلف جهان، گردباد و طوفان و زلزله یا تغییرات آب و هوایی ایجاد می‌کنند. نشردهندگان این شایعه عموما پس از هر زلزله‌ای، شبکه‌های اجتماعی را از شایعات این‌چنینی پر می‌کنند.

برخی پا را از این هم فراتر گذاشته و ادعا می‌کنند، این زلزله‌ها بر اثر بقایای گاز ناشی از هارپ رخ می‌دهد و برخی دیگر هارپ را یک نوع بمب هیدروژنی و گازی می‌دانند که در ابتدا به شکل نور پدیدار شده و باعث سر درد و حالت تهوع می‌شود و در منطقه‌ی برنامه‌ریزی‌شده در دل زمین شروع به آزاد شدن گاز کرده و موجب لرزه‌های شدیدی می‌شود که کاملا شبیه به زلزله است‌.

این حجم از تخیل‌پردازی اما، به رغم آنکه بارها و بارها از سوی متخصصان رد شده، همچنان در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود و مورد استقبال قرار می‌گیرد. متخصصان زلزله بهتر از هر کسی می‌‌دانند که لرزه‌های حاصل از انفجار، از زلزله‌هایی که ناشی از جنبش در گسل‌های فعال زمین هستند قابل تفکیک‌‌اند. با وجود مراکز مستقل تحقیقات زلزله در مناطق مختلف دنیا، حتی تصور این ‌که زلزله‌های مصنوعی منتج از سلاح‌های مخفیانه‌ای وجود دارند که از دید مراکز تحقیقاتی دنیا پنهان می‌مانند، عقلانی نیست. 

با این حال، زنجیره علت و اسباب منجر به وقوع زلزله در عمل بسیار پیچیده‌تر است. برای مثال حتی خشک شدن یک دریاچه و کاهش گسترده آب‌های سطحی ممکن است بر روی تنش گسل‌ها و در وقوع زلزله‌های پی‌در‌پی نقش داشته باشد.

اما چنین ادعایی که زلزله در خوی، به دلیل استخراج لیتیوم از کف دریاچه ارومیه رخ داده، از جمله ادعاهای شبه‌علمی و به عبارتی تئوری توطئه است که به گفته کارشناسان، پایه علمی ندارد.

مشاهده نور در زمان زمین‌لرزه نیز پدیده‌ای است که از مدت‌ها پیش گزارش‌هایی درباره آن وجود داشته و ویدئوهای بسیاری نیز در این باره منتشر شده است. از نظر علمی، نور مشاهده‌شده در آسمان در زمان وقوع برخی زمین‌لرزه‌ها، ممکن است دلایل گوناگونی داشته باشد؛ از جمله آزاد شدن بار الکتریکی سنگ‌های آذرین بازالت و گابرو در اثر رسیدن امواج زلزله.

این پدیده که به عنوان نورهای زمین‌لرزه (EQL) شناخته می‌شود، در بسیاری از نقاط جهان مشاهده شده و توضیحات شبه‌علمی مختلفی نیز برای آن ارائه شده است. برخی از نشردهندگان شبه‌علم، آن را به اشیاء ناشناس پرنده یا اصطلاحا یوفوها و برخی دیگر به هارپ نسبت می‌دهند.

اما متخصصان ژئوفیزیک ظهور این نورهای عجیب در زمان زمین‌لرزه را ناشی از تولید بارهای الکتریکی در اثر تنش‌های درون زمین در سنگ‌های آذرین مانند گابرو و بازالت می‌دانند؛ نورهایی شبیه به رعد و برق که در پی گذر امواج لرزه‌ای در امتداد یک گسل ایجاد می‌شوند و دلیل آن چیزی جز یونیزه شدن محیط اطراف نیست.

با وجود آن‌که زلزله‌شناسان هنوز مجهولات بسیاری برای پیش‌بینی زلزله دارند، اما دست‌کم در یک چیز با یکدیگر هم‌داستان‌اند: هارپ و آنچه که در قالب این پروژه انجام می‌شود، بد یا خوب، مضر یا مفید، کمترین ارتباطی به وقوع زلزله ندارد.