طالبان در هیرمند کمین کرده است؟میدان جنگ جدید پر تنش شد

: تنش‌ها بر سر آب بین ایران و افغانستان که محرک آن تا حدی خشکسالی‌های طولانی مدت است، در سال جاری تشدید شده و گزارش‌ها حاکی از آن است که در اواخر ماه مه، درگیری در نزدیکی رودخانه منجر به کشته شدن حداقل دو مرزبان ایرانی و یک جنگجوی طالبان شد.

 اوایل امسال، محمد نعمان صدای تیراندازی ضعیف اما مداومی را از مزرعه خود در غرب افغانستان، در نزدیکی مرز با ایران شنید. این تیراندازی یادآور این بود که از نزاع از زمانی که طالبان در سال ۲۰۲۱ کنترل کشور را به دست گرفتند، ادامه دار بوده است. اما نعمان می‌گوید این بار «دعوا بر سر آب گرانبها است.»

بر اساس نوشته وبسایت ساینس، تنش‌ها بر سر آب بین ایران و افغانستان، که محرک آن تا حدی خشکسالی‌های طولانی مدت است، در سال جاری تشدید شده و ایران رهبران طالبان را به نقض توافق دیرینه برای تقسیم آب از رودخانه هیرمند که از افغانستان به ایران می‌ریزد، متهم می‌کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که در اواخر ماه مه، درگیری در نزدیکی رودخانه منجر به کشته شدن حداقل دو مرزبان ایرانی و یک جنگجوی طالبان شد. نعمان گفت: «ما نزدیک مرز هستیم، بنابراین با چشمان خود شاهد این نبردها بودیم. ما در ترس دائمی زندگی می‌کنیم.»

طالبان نیروهای انتحاری را به مرز ایران می‌فرستد!

یک منبع آگاه به بلومبرگ گفته که طالبان خود را برای جنگ آماده می‌کند و طالبان هزاران سرباز و صدها بمب‌گذار انتحاری را به منطقه فرستاده است.

نزدیک به سه ماه پیش از این، ابراهیم رئیسی به طالبان هشدار داد: «به توافقنامه حقابه احترام بگذارید یا با عواقب آن مواجه خواهید شد». در پاسخ به او، یکی از چهره‌های سرشناس طالبان به صورت تمسخرآمیز یک ظرف آب ۲۰ لیتری تقدیم کرد و گفت که این‌قدر ما را با اولتیماتوم نترسان.

به نوشته بلومبرگ، حدود یک هفته بعد و طی یک درگیری مرزی، دو مرزبان ایرانی و یک عضو طالبان جان‌شان را از دست دادند. اکنون یک فرد آگاه به این خبرگزاری گفته که این گروهک خود را برای جنگ آماده می‌کند و طالبان هزاران سرباز و صدها بمب‌گذار انتحاری را به منطقه فرستاده است.

دعوت به دیپلماسی

پس از دو دهه جنگ با ایالات متحده، اکنون رهبران طالبان خود را در حال جنگ با همسایگان می‌بینند. مناقشه با ایران بر سر کمبود منابع آب، منطقه‌ای را که در حال حاضر ناآرام بود، بی‌ثبات‌تر می‌کند.

ایران در سال ۱۹۷۳ قراردادی را با افغانستان امضا کرد که طبق آن باید سالانه مقدار معینی آب در شرایط آب‌وهوایی «عادی» از رودخانه هیرمند افغانستان به ایران سرازیر شود. آب طولانی‌ترین رودخانه افغانستان برای کشاورزی حیاتی بوده منبع مصرف میلیون‌ها نفر در هر دو کشور است.

ایران استدلال می‌کند که طالبان پس از بازگشت به قدرت، عرضه آب را کاهش داده و طرف افغانستانی به تعهدات خود در این توافق عمل نمی‌کند. هفته گذشته، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در یک کنفرانس مطبوعاتی گفت که «توافق‌هایی اولیه» با دولت طالبان در مورد حقوق ایران برای آب از هلمند وجود دارد. رئیسی در جریان سفر به استان فقیرنشین سیستان و بلوچستان که به شدت از کمبود آب رنج می‌برد، گفت: «حرف‌های مرا جدی بگیرید. به مسئولان و حاکمان افغانستان هشدار می‌دهم که به حقابه مردم سیستان احترام بگذارند».

ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان در اردیبهشت گفت که اظهارات رئیسی نامناسب بوده و می‌تواند به روابط دو کشور آسیب برساند. امیرخان متقی، وزیر امور خارجه طالبان می‌گوید که این موضوع به خاطر خشک‌سالی بوده و افغانستان به توافق‌نامه احترام می‌گذارد.

از خود این پیمان برداشت‌های متفاوتی می‌توان داشت. این منبع می‌گوید که تأمین آب باید در زمان خشکسالی «تعدیل» شود و هر دو کشور باید برای حل‌وفصل هر مشکلی وارد «مذاکرات دیپلماتیک» شوند.

آماده برای جنگ؟

اما علی‌رغم دعوت به دیپلماسی، طالبان آماده جنگ شده است. این فرد که خواست نامش فاش نشود، گفت که علاوه بر سربازان و بمب‌گذاران انتحاری، استقرار نظامی بی‌سابقه آن نیز شامل صدها وسیله نقلیه نظامی و سلاح‌های به جا مانده از ایالات متحده است.

عمر صمد، کارشناس ارشد اندیشکده شورای آتلانتیک مستقر در واشنگتن و فرستاده سابق افغانستان در کانادا و فرانسه، گفت: «هر دو طرف می‌توانند موضع خود را توجیه کنند». او همچنین به «وضعیت طولانی بحران» افغانستان و نیاز ایران به آب در زمان خشکسالی اشاره کرد. او گفت: «اگر هیچ یک از دو طرف خواهان حل این موضوع از طریق مجاری دیپلماتیک نباشد، از نظر سیاسی غیرمنطقی خواهد بود و منجر به بی‌ثباتی منطقه‌ای می‌شود؛ آن هم در زمانی که هیچ یک از طرفین نمی‌توانند درگیری را تحمل کنند».

سوء مدیریت

طی دهه‌ها، این توافق منبع تنش بوده است. مدت‌هاست ایران استدلال کرده که آب کافی دریافت نمی‌کند. این وضعیت با تسلط طالبان که طی سال‌های خشکسالی اتفاق افتاد، بدتر شد. در حالی که تجزیه‌وتحلیل مواضع دو طرف دشوار است، زیرا هیچ اطلاعاتی دقیقی از آب مورد مناقشه در دسترس نیست، فاطمه امان، کارشناس ارشد غیرمقیم اندیشکده خاورمیانه می‌گوید که ایران فقط باید خودش را سرزنش کند. او گفت: «مقامات ایرانی بیش از ۴۰ سال فرصت داشتند تا در مدیریت آب سرمایه‌گذاری کنند یا منطقه را برای فاجعه آماده کنند. آنها شکست خوردند».

بی‌آبی سیستان و بلوچستان

به گزارش رسانه‌های محلی، نمایندگان مجلس ایران در ماه ژوئن گفتند که وضعیت سیستان و بلوچستان به حدی وخیم است که اگر مردم به آب دسترسی نداشته باشند، یک «فاجعه انسانی» رخ خواهد داد. بر اساس یک گزارش، بیش از ۱۰ هزار خانوار در سال گذشته از مرکز استان فرار کردند.

حداقل ۳۰۰ شهر و شهرستان در ایران با استرس شدید آبی مواجه هستند. بر اساس یک برآورد، منبع سدها در حال تبخیر بوده و بیش از ۹۷ درصد کشور تحت تأثیر خشکسالی قرار دارد. به گفته یکی از دانشگاهیان، حدود ۲۰ میلیون نفر به شهرها نقل مکان کردند زیرا زمین برای کشاورزی بسیار خشک است. برخی از حدود ۳ میلیون افغانستانی که برای فراز از چندین دهه جنگ به ایران گریخته بودند نیز تحت تأثیر قرار گرفته‌اند.

دمای جهانی در ماه ژوئن رکورد زد و کشورهایی از ایتالیا گرفته تا چین با گرمای سوزان مواجه شدند. افغانستان نیز از قاعده مستثنا نیست.

به گفته دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد، این کشور در حال فروپاشی ناشی از خشکسالی است؛ به طوری که در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۰، خانوارهایی که تأثیرات آن را حس کردند، ۶ برابر شد. طبق این گزارش، حدود ۶۴ درصد مردم افغانستان در سال ۲۰۲۲ تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفته، در حالی که کیفیت آب ۳۰ استان از ۳۴ استان آن بسیار پایین است. به گفته سازمان ملل، این روندی است که انتظار می‌رود در دهه‌های آینده ادامه یابد.

درگیری آبی در حالی رخ می‌دهد که افغانستان با شرایط اضطراری دیگری مواجه است. سازمان بین‌المللی کار در گزارشی اعلام کرد که صدها هزار نفر از زمان بازگشت طالبان در دو سال پیش، شغل خود را از دست داده‌اند و زنان بار سنگین آن را متحمل می‌شوند. اقتصاد به دلیل تحریم‌ها فلج شده و جامعه بین‌المللی دولت طالبان را به رسمیت نمی‌شناسد که باعث شده دسترسی افغانستان از سیستم مالی جهانی قطع شود.

بحران گرسنگی کشور نیز بدتر در حال تشدید است. طبق گزارش سازمان ملل، افغانستان در سال جاری به ۴.۶ میلیارد دلار برای حمایت از بیش از ۲۰ میلیون‌نفری که با گرسنگی حاد مواجه هستند، نیاز دارد. اما این مانع از واکنش تهاجمی طالبان بر سر مسئله آب نشده است.

تنها دو روز پس از هشدار رئیسی، ملا عبدالغنی برادر، معاون نخست‌وزیر در امور اقتصادی دستور داد تا کار بند جنجالی بخش‌آباد بر فراز هیرمند از سر گرفته شود؛ پروژه‌ای که سال‌ها به دلیل درگیری و تلاش‌های ایران برای توقف آن به تعویق افتاده بود.

شکست دیپلماسی

هنوز با گذشت بیش از دو ماه، هیچ پیشرفتی در حل مسائل با ایران حاصل نشده است. کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در یک کنفرانس مطبوعاتی در ۱۰ جولای گفت: «ما هیچ مانعی برای اجرای تعهدات و تامین حقابه ایران ندیده‌ایم. گفت‌وگوها در سطوح مختلف با دولت موقت افغانستان در حال انجام است و ما به پیگیری آن ادامه خواهیم داد».

به گفته محققان، تغییرات اقلیمی این درگیری‌ها را بدتر خواهد کرد. اگرچه داده‌های دقیق در افغانستان کمیاب هستند، اما یک مطالعه اخیر به این نتیجه رسید که میانگین دمای هوا در افغانستان از سال 1950 بین 0.6 تا 1.8 درجه سانتی گراد افزایش یافته است. عاصم مایار، متخصص آب و استاد سابق دانشگاه پلی تکنیک کابل، می گوید: «اگر به نقشه نگاه کنید می‌بینید که مناطقی که شاهد درگیری هستند، همان مناطقی اند که بیشترین تغییر در دما را داشته‌اند.»

دیگر تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که گرمای هوا - همراه با تغییر الگوی بارندگی، افزایش جمعیت، گسترش کشاورزی و بی‌ثباتی شدید سیاسی - فشار فزاینده‌ای بر منابع آب در حوزه رودخانه هیرمند، که حدود 40 درصد از خاک افغانستان را پوشش می‌دهد، وارد کرده است. برای مثال داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که سطح آب‌های زیرزمینی از سال 2003 تا 2021 به طور متوسط 2.6 متر کاهش یافته است، که نتیجه خشکسالی، پمپاژ آب‌های زیرزمینی و انحراف آب‌های سطحی است. بر اساس داده‌هایی که سال گذشته منتشر شد، مساحت تالاب هامون در امتداد مرز ایران و افغانستان، از سال 1999 تا کنون بیش از 90 درصد کاهش یافته است. و محققان تخمین می‌زنند که میزان آب هیرمند که به ایران می‌رسد در دو دهه گذشته نصف شده است که بخشی از آن به دلیل ساخت سدهای جدید و گسترش زراعت آبی در افغانستان بوده است.

تالاب هامون

در سال های اخیر عمق سالانه برف در افغانستان به طور قابل توجهی کمتر از حد متوسط بوده که باعث کاهش رواناب (آب‌های سطحی) شده است. در سال 2021، بیشترین کسری برف در کوه‌های مرکزی هندوکش ثبت شد، جایی که همه رودخانه‌های اصلی افغانستان از جمله هیرمند سرچشمه می‌گیرند.

این روندها، تنش‌های طولانی مدت بر سر معاهده 1973 بین افغانستان و ایران را -که سهم ایران از آب هیرمند را تضمین می‌کند- تشدید کرده است. امسال، دولت ایران مدعی است که کمتر از 4 درصد از میزان وعده داده شده را دریافت کرده است. طالبان نیز در پاسخ خشکسالی را عامل محدودیت جریان آب دانسته است.

نجیب‌الله سدید، متخصص آب در دانشگاه اشتوتگارت، می‌گوید این یک کشمکش آشنا است. او می‌گوید: «اگر به تاریخ اختلافات ایران و افغانستان از سال‌های 1872، 1898، 1902 و 1935 نگاهی بیندازید، همگی مصادف با سال‌های خشکسالی در منطقه است.» اما اکنون او و سایر محققان بیم دارند که گرم شدن آب و هوا و بی‌ثباتی سیاسی به درگیری‌های مکررتر و شدیدتر دامن بزند.

یکی از عواملی که به بی اعتمادی بین دو کشور دامن می‌زند، فقدان داده‌های نظارتی قابل اتکا است. برای مثال، سدید می‌گوید یکی از ایستگاه‌های کلیدی سنجش آب در امتداد هلمند در افغانستان، «سال‌ها پیش در درگیری ویران شد... و تخمین جریان آب را دشوار کرده است».

در سال 2021، افغانستان با تکمیل بند کمال خان، که می‌تواند حدود 52 میلیون متر مکعب آب را ذخیره کند، کنترل بیشتری بر جریان رودخانه به دست آورد. اما ایران طالبان را متهم کرده است که آب را به گونه‌ای در پشت سد نگه داشته است که معاهده تقسیم آب را نقض می‌کند. در ماه ژوئن، مقامات ایرانی گفتند که طالبان با درخواست بازدید یک «تیم فنی» ایرانی از بند برای اندازه‌گیری سطح آب موافقت کرده است. اواخر ماه گذشته، وزارت امور خارجه ایران گفت که با طالبان بر سر اشتراک آب به «توافق اولیه» رسیده است، اما جزئیاتی از آن منتشر نکرد.

محققان می‌گویند که حصول اطمینان از وجود آب کافی برای منطقه در درازمدت، مستلزم تغییرات گسترده در شیوه‌های کشاورزی، ذخیره‌سازی آب و سایر سازوکارها خواهد بود. برای مثال، سدید می‌گوید ایران چهار مخزن ساخته است که در اثر تبخیر مقادیر زیادی آب از دست می‌دهند. و هر دو کشور سیستم‌های آبیاری بسیار ناکارآمدی ایجاد کرده‌اند، به طوری که محققان تخمین می‌زنند که تا 70 درصد از آب موجود هدر می‌رود. مایار می‌گوید: «اگر سیستم‌ها به‌روزرسانی شوند و فناوری‌های جدید به کار گرفته شوند، به صرفه‌جویی و تخصیص آب به پایین دست کمک می‌کند.»

تغییر در محصولات نیز می‌تواند به بهبود این وضعیت کمک کند. مایار خاطرنشان می‌کند که در افغانستان، بسیاری از کشاورزان گونه‌های گندمی می‌کارند که سازگاری کمی با گرما و خشکسالی دارند. به گفته او گزینه‌های دیگر، از جمله زعفران و برخی سبزیجات، به آب کمتری نیاز دارند، اما «کشاورزان افغان به دنبال کشت آن‌ها نمی‌روند، زیرا امکانات کافی مانند حمل و نقل [یا] دسترسی به بازارهای منظم وجود ندارد.» در برخی موارد، کمبود آب کشاورزان را وادار کرده است تا به کشت خشخاش که در برابر خشکسالی مقاوم‌تر است روی بیاورند– علیرغم ممنوعیت اعمال شده از سوی طالبان بر این محصول، زیرا از آن برای تولید هروئین و سایر مواد مخدر استفاده می‌شود.

نعمان می‌گوید که اگرچه برخی از کشاورزان منطقه او به کشت تریاک روی آورده اند، اما او این کار را نخواهد کرد. او می گوید: «پدر و پدربزرگم آن را یک محصول کثیف می‌دانستند.» اما او نگران این است که اگر افغانستان و ایران در این عصر تغییرات سریع آب و هوایی یک سیستم اشتراک آب قابل اجرا ایجاد نکنند، آینده چگونه خواهد بود.

نعمان می‌گوید: «جهان نباید ما و وضعیتی را که در آن قرار داریم نادیده بگیرد. این درگیری می تواند به تمام منطقه سرایت کند.»