فیروز نادری، از شیراز تا ناسا به روایت خودش | مردی با افتخارات بی پایان

مجله همشهری دانستنیها - سلیمان فرهادیان: مدت هاست که دکتر فیروز نادری بازنشسته شده است. با خودم فکر کردم حالا که بازنشسته شده است، حتما دیگر نگران مسئولیت هایش در یکی از بزرگ ترین مراکز علمی و فناوری دنیا نیست و می توانیم خیلی مفصل درباره موضوعات مختلف با هم گفتگو کنیم. پس از تنظیم چند باره قرار گفتگو و مشخص کردن زمان مصاحبه، وقتی در زمان مقرر با او تماس گرفتم و خودم را معرفی کردم و گفتم از ایران هستم، بعد از سلام و احوالپرسی کوتاه گفت ببخشید، من منتظر تماس شما هستم و از من خواست وقت دیگری زنگ بزنم.

این طرز رفتار او هم نشانه احترام برای فرد ناشناس و هم نشانگر پایبندی او به قول و قرار قبلی است؛ اصولی که برای بسیاری از ما چندان هم مهم نیست. در همان ابتدای مصاحبه گفت که وقتش تنگ است و تنها می تواند نیم ساعت با ما گفتگو کند. دانستم که مشغله های کاری هنوز او را رها نکرده است.

در همین مصاحبه توضیح می دهد که هر چند از ناسا بازنشسته شده است اما همچنان چند روز در ماه به محل کار سابقش می رود و به آنها مشاوره می دهد و علاوه بر آن همزمان در چند جای دیگر هم مشغول به کار است که البته با توجه به تخصص و سابقه کاری او بسیار طبیعی است. هر چند همین نیم ساعت هم بسیار ارزشمند بود اما دیگر فرصتی نبود چیزهایی درباره دوران کودکی، تحصیل در دانشگاه، دلمشغولی های روزمره و مواردی مانند آن از او بپرسیم اما جای نگرانی نبود. در این سال ها آن قدر مصاحبه های مختلف از او منتشر شده است که خوانندگان از قبل، به قدر کافی با او آشنا هستند؛ به همین دلیل خیلی زود رفتیم سر اصل موضوع.

فیروز نادری پس از اتمام تحصیلات متوسط در ایران، به آمریکا رفت و در رشته مهندسی برق تحصیل کرد. او کارشناسی خود را در دانشگاه ایالتی «آیووا» و کارشناسی ارشد و دکترای خود را در سال های ۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ در دانشگاه «کالیفرنیای جنوبی» به اتمام رساند و پس از پایان تحصیل به ایران بازگشت و ضمن گذراندن خدمت سربازی، مدتی در مرکز سنجش از دور ایران فعالیت کرد اما پس از مدتی دوباره به آمریکا رفت و این بار در ناسا مشغول به کار شد. او در مدت همکاری خود با ناسا در زمینه ماهواره های مخابراتی، رادارهای سنجش از دور، رصدخانه های تحقیقاتی اخترفیزیک، اکتشاف مریخ و دیگر اجرام منظومه شمسی فعالیت کرد.

نادری از سال ۲۰۰۰ مدیریت برنامه «مریخ» را بر عهده گرفت. وظیفه مرکز برنامه مریخ آن است که تمام تحقیقات مربوط به مریخ را هدایت و برنامه ریزی کند. در پی موفقیت کاوشگرهای مریخ، نادری به سمت «معاون و مدیر ارشد برنامه ریزی مرکز JPL» (آزمایشگاه پیشرفته جت)، از مهم ترین مراکز فضایی ناسا منصوب شد و در سمت جدید به عنوان مسئول طراحی برنامه ها و راهبردهای مرکز مشغول به کار شد. او در سال ۲۰۱۱ به سمت مدیر پژوهش های رباتیک منظومه خورشیدی انتخاب شد و سال گذشته بعد از ۳۶ سال فعالیت در ناسا بازنشسته شد.

نجات ناسا از شکستی دیگر

نادری طی سال های حضورش در ناسا، فعالیت های بسیاری انجام داد که همه آنها هم نتایج خوبی داشتند. اما کدام یک از آنها افتخارآمیزتر بوده است؟ «شاید یکی از دلایلی که مردم مرا می شناسند، از سال 2004 شروع شد. ما در آن سال پروژه ای را انجام دادیم و توانستیم کاوشگری را سالم در سطح مریخ فرود آوریم. آن پروژه از چند جنبه برای من بسیار مهم بود. از جمله این که ناسا در سال های قبل دو مرتبه شکست خورده بود؛ زیرا فضاپیماهایی را به مریخ فرستاده بودند و این عملیات ها موفق نبود و دیگر جایی برای شکست های بیشتر باقی نمانده بود. اگر سومین ماموریت هم شکست می خورد، ناسا به شدت لطمه می دید. دیگر این که تازه بحران 11 سپتامبر را پشت سر گذاشته بودیم و فشارهای زیادی روی ایرانی - آمریکایی ها بود. در آن زمان این خبر هم منتشر شده بود که مدیر برنامه جدید ناسا، یک ایرانی - آمریکایی است و من حدس می زدم که اگر این برنامه با موفقیت به پایان برسد، به وجهه ما که در اینجا زندگی می کنیم، بسیار کمک می کند. خوشبختانه آن ماموریت با موفقیت انجام شد و روز چهارم ژانویه 2004 که کاوشگر «اسپیریت» در سطح مریخ به سلامت نشست، همیشه برایم مهم و عزیز است.»

همه مردم هر شغلی که داشته باشند کم و بیش استرس و فشار روانی هم دارند. آیا فیروز نادری هم در شغلش استرس را تحمل کرده است؟ «مسلما بله. مانند شب چهارم ژانویه که کاوشگر اسپریت در سطح مریخ نشست. زمانی که فضاپیما وارد جو می شود، تا زمانی که روی سطح بنشیند مدتی زمان می برد و علاوه بر آن به دلیل فاصله مریخ از زمین حدود 10 دقیقه طول می کشد تا سیگنال های رادیویی از مریخ به ما برسند. به همین دلیل هم تا 10 دقیقه نمی دانستیم آیا این فضاپیما سالم روی مریخ فرود آمده است یا در اثر برخورد شدید با مریخ نابود شده است. خانمی پشت دستگاه کنترل بود و بررسی می کرد که آیا امواج رادیویی می رسند یا نه یک مرتبه فریاد زد که من سیگنال را دریافت کردم و همه افرادی که در آن اتاق بودند، خیلی هیجان زده شدند.

همان موقع بسیاری از شبکه های تلویزیونی این برنامه را به صورت زنده پخش می کردند. یکی از دوستانم آن موقع به من گفت، فیروز تو داری گریه می کنی؛ حواست هست که چهره ات را دارند مستقیم از تلویزیون پخش می کنند؟ من آن لحظه اصلا خودم متوجه نبودم که دارم اشک می ریزم. اینها همه نشان دهنده استرس هایی است که در مدت سه چهار سال فعالیت در این پروژه در ما انباشته شده بود، ولی در یک آن، همه این استرس ها فوران کردند و بیرون ریختند. نمی شود در چنین پروژه های بزرگی بود و استرس را احساس نکرد.»

سفر به مریخ؛ ۱۶ سال دیگر

هر چند که سفر سرنشین دار انسان در حیطه فعالیت های آقای نادری نیست، با این همه از او پرسیدیم که نظرش درباره سفر انسان به مریخ چیست و بشر کی می تواند، به مریخ سفر کند. «تابستان دو سال پیش، من و چند نفر از همکارانم سیستمی را به JPL پیشنهاد کردیم که بتوانند انسان را به مریخ اعزام کنند. هم اکنون بودجه ناسا برای فعالیت در زمینه فضانوردی حدود ۱۰ میلیارد دلار است. ما گفتیم با توجه به بودجه چندین سال طول می کشد که کارهای مربوط به اعزام انسان به مریخ انجام شود. ما تصمیم گرفتیم این پروژه را به دو قسمت کنیم. در نظر داشته باشید که اگر قرار باشد فضانوردان به مریخ سفر کنند، شاید لازم باشد که حدود سه سال در سفر باشند؛ این مشکل بزرگی است که باید ابتدا آن را حل کرد. پس بهتر است در مرحله اول به یکی از دو قمر مریخ به نام فوبس (که بزرگ تر است)، برلوند تا یاد بگیریم که چگونه می توان این مسافت را طی کرد و چگونه می توانیم در این سفر از فضانوردان محافظت کنیم.

البته ممکن است در این قسمت کسی از ما بپرسد که شما این همه راه را رفته اید و به نزدیکی مریخ رسیده اید، پس چرا روی سطح مریخ فرود نمی آیید؟ در پاسخ باید گفت فرود آمدن در سطح مریخ بسیار مشکل است. نمی توان گفت حالا که تا اینجا آمده ایم، این دو قدم را هم برویم و به مریخ هم سر بزنیم. این بود که تصمیم گرفتیم کار فرود را (که به فناوری های پیشرفته تری نیاز دارد) در مرحله بعد انجام دهیم.

با توجه به بودجه کنونی، شاید بتوان در سال ۲۰۳۰ به فوبس رفت و چند سال بعد هم در مریخ فرود آمد. خلاصه این که شاید ۱۷-۱۶ سال دیگر بتوان انسان را به مریخ فرستاد. نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که هم اکنون شرکت های خصوصی بسیاری از جمله «اسپیس ایکس» وارد فعالیت های فضایی شده اند و این احتمال وجود دارد که اگر ناسا با شرکت های خصوصی همکاری کند، شاید این پروژه کمی زودتر انجام شود.

چشم اندازهایی فراتر از منظومه شمسی

پژوهش های ناسا دو قسمت داردند؛ یکی فعالیت هایی که در زمینه اعزام فضانوردان صورت می گیرد و فعالیت هایی که آنها در فضا انجام می دهند و دیگری در حوزه فعالیت های علمی رباتیک؛ یعنی فعالیت هایی که در زمینه ارسال فضاپیماهای بدون سرنشین، کاوشگرها و استفاده از آنها برای شناخت بهتر جهان صورت می گیرد؛ حوزه ای که فیروز نادری هم بیشتر در آن فعالیت کرده است. «من بیش از ۳۰ سال در این زمینه فعالیت کردم. هدف تمام کارهایی که ناسا در این زمینه انجام می دهد این است که بفهمد منظومه شمسی ما چگونه به وجود آمده است و آیا در منظومه شمسی، در جای دیگری غیر از کره زمین، حیات یا زندگی وجود دارد یا خیر. اما علاوه بر اینها ناسا دوست دارد بداند بیرون از منظومه شمسی ما، آیا سیاره هایی وجود دارند که ویژگی های شان شبیه زمین باشد و احتمالا حیات یا حتی تمدن پیشرفته در آنها وجود دارد یا نه.»

به نظر می رسد روند تحقیق و پژوهش در ناسا تا حدودی از موضوعات سیاسی و اجتماعی تاثیر می پذیرد. نادری که سال های زیادی در ناسا هم تحقیق و پژوهش کرده است و هم مدیر بوده می گوید: «متاسفانه برخی اوقات سیاست وارد عرصه های علمی و پژوهشی هم می شود. یعنی برخی اوقات که رئیس جمهور تازه ای می آید، آن برنامه ای را که ناسا در دولت قبل داشته است، تغییر می دهد تا اهداف و برنامه های خودش را در ناسا پیاده کند. موقعی که آقای بوش رئیس جمهور بود می گفت ما باید پایگاهی در ماه بسازیم. بنابراین طرح ها و برنامه ریزی های او بیشتر مربوط به بخش فضانوردی بودند. بعد که آقای اوباما آمد گفت ما نباید به ماه برویم و باید به چشم اندازهای دورتری دست پیدا کنیم. ما باید به مریخ برویم و به همین دلیل برنامه های ناسا طی آن هشت سال کمی تغییر کرد. حالا هم که آقای ترامپ روی کار آمده است، باز هم زمزمه هایی مطرح شده است مبنی بر این که آقای ترامپ هم دوست دارد که به ماه برگردیم.»

آخرین پروژه ای که نادری یک سال پیش از بازنشستگی اش آن را آغاز کرد، پروژه پر هزینه ای است با هدف رسیدن به یکی از قمرهای مشتری به نام «یوروپا». «حدس می زنیم اگر قرار باشد حیات یا زندگی، (به هر شکل آن) جایی وجود داشته باشد، باید در یکی از این دو قمر باشد. یکی از اینها یوروپا، قمر مشتری است و دیگری اسلادوس، یکی از قمرهای زحل یا کیوان. یکی از مهم ترین دلایلش هم این است که حدس می زنیم شاید شرایطی که برای وجود حیات لازم است، در این دو قمر وجود داشته باشد. از جمله مهم ترین این شرایط وجود آب مایع است که مشخص شده است این دو قمر اقیانوسی از آب مایع دارند.»

مدتی است که شرکتی که تجربه چندانی هم در زمینه فضانوردی ندارد، ادعا کرده است که می خواهد انسان ها را طی سفری بی بازگشت به مریخ بفرستد. آیا چنین طرحی معقول است؟ «آن طرح که کاملا تبلیغاتی بود و کسانی که دست اندرکار فضا هستند، آن شرکت و آن ادعاها را جدی نگرفتند و بعد هم دیدیم که تب و تاب آن هم فروکش کرد. به نظر من سروصدا به پا کردن کار ساده ای است و می توان با تبلیغات نظر مردم را جلب کرد. برای نمونه هر کسی می تواند مبلغی بدهد و در برنامه سفر به مریخ ثبت نام کند و بعد در مهمانی ها، با افتخار برای دوستان و آشنایانش تعریف کند که من داوطلب شده ام که به مریم بروم. شوخی خوبی است ولی شما جدی نگیرید.»

هنوز به سنت های ایرانی پایبندم

فیروز نادری بی شک یکی از سرشناس ترین چهره های علمی ایران بین عامه مردم است. ناسا برای ما یادآور نهایت علم و فناوری است و مدیریت در یکی از بخش های آن باعث افتخار همه ماست. به همین دلیل است که همیشه و همه جا نام فیروز نادری را (در کنار نام بسیاری دیگر از ایرانیان خارج از کشور) به عنوان یکی از نمادهای علمی ایران می شنویم و دکتر نادری برای ما از زندگی شخصی و ارتباطش با ایران و ایرانی ها، روزهای بازنشستگی و هنر می گوید.

ما تاکنون آقای نادری را به عنوان مدیر علمی می شناختیم و به همین دلیل حضورش در یک رویداد هنری، کمی غافلگیر کننده بود. اما چه شد که به عنوان نماینده آقای «فرهادی» در مراسم اسکار شرکت کردید؟ «آقای فرهادی پیشنهاد کرد که ما به عنوان نماینده ایشان روی سن برویم. شاید دلیلش این بود که ما هم در آمریکا افرادی شناخته شده هستیم و هم در ایران، آقای ترامپ قانونی درباره منع سفر شهروندان چند کشور از جمله ایران به آمریکا وضع کرده است. شاید آقای فرهادی می خواست با این کارش بگوید افرادی که به آمریکا مهاجرت می کنند، افراد تاثیرگذاری برای جامعه آمریکا هستند. از طرف دیگر من در برنامه اسکار هم گفتم که ما نسبت به کره زمین، نظر و دیدگاه دیگری داریم. هنگامی که از فضا و بیرون از جو به زمین نگاه می کنیم، اتحاد زمین را می بینیم. وقتی از فضا به زمین نگاه می کنیم خط و مرزها و جنگ ها به چشم نمی آیند و تفاوت ها دیده نمی شوند.»

البته دکتر نادری خودش هم به هنر تعلق خاطر دارد. «من به انواع هنرها علاقه دارم. اصولا هنر مرزی نمی شناسد. من از فیلم «فروشنده» بسیار خوشم آمد. فیلم «جدایی نادر از سیمین» که پنج سال پیش جایزه اسکار را دریافت کرد، یکی از بهترین فیلم هایی است که دیده ام. خوشحالم که فروشنده برنده اسکار شد. در نظر داشته باشید که آقای فرهادی یکی از چهار کارگردانی است که چند بار برنده این جایزه شده است. کاری که آقای فرهادی می کند این است که لایه های ظریف و پنهان را نمایش می دهد. هنرمند باید نوری روی جامعه بیندازد. اگر جامعه ای نقص هایی دارد، این کار هنرمند است که در این زمینه روشنگری یا آنها را بازگو کند. من فکر می کنم مردم اینجا هم به اجتماعی8 بودن فیلم های ایشان علاقه مند هستند و از این زاویه به فیلم های او نگاه می کنند.»

هر سال نوروز را جشن می گیریم

نمایش فیلم های ایرانی در کشوری دیگر، فرصتی برای تبادلات فرهنگی پدید می آورد. شما ایران را برای همکاران تان چگونه معرفی می کنید و به چه ویژگی های مهم ایران و مردم آن اشاره می کنید؟ «من حدود 50 سال است که در آمریکا زندگی می کنم و نزدیک 40 سال گذشته هم در ایران نبوده ام. به همین خاطر من با دوستان آمریکایی خودم معمولا درباره تاریخ و تمدن ایران صحبت می کنم. توضیح می دهم که ما دو هزار سال پیش چه جایگاهی داشتیم و بعدها در زمینه های علمی مانند نجوم هم دستاوردهای مهمی داشتیم و به پیشرفت علوم کمک کردیم. به نظر من، توصیف ایران و دستاوردهای علمی و فرهنگی ایران برای افراد خراجی مشکل نیست.»

۵۰ سال اقامت در کشوری دیگر، باعث می شود آدم دلتنگ شهر و دیارش شود. آیا نادری هم دوست دارد که به ایران سفر کند تا خاطرات گذشته اش یک بار دیگر زنده شود؟ «من بسیار مشتاقم که زمینه ای برای سفر من به ایران آماده شود و بتوانم به ایران سفر کنم. ولی با این همه ما در اینجا یک جامعه کوچک ایرانی داریم که شامل دو میلیون نفر است. خود من بخش اعظم عمرم را در آمریکا بوده ام و به همین دلیل هم با فرهنگ آمریکا خو گرفته ام. حالا هم با هر دو فرهنگ آشنا هستم. برای نمونه همان طور که ما در اینجا کریسمس را جشن می گیریم، نوروز را هم تمام و کمال جشن می گیریم. به بیان دیگر هیچ کس در آمریکا خاطرات نوروز را فراموش نکرده و همیشه به آنها پایبند است. حتی نسل جدید ایرانیان مقیم آمریکا که در آمریکا به دنیا آمده اند و هیچ گاه ایران را ندیده اند، باز هم به آداب و رسوم خود پایبند هستند و مراسم سنتی خود را به بهترین شکل انجام می دهند. برای نمونه تقریبا همه ایرانیان در هر شغلی که باشند، نوروز را تعطیل می کنند و در کنار خانواده می مانند و برنامه های سنتی نوروز را به جا می آورند. خلاصه آن که ما که سال ها اینجا بوده ایم، دو ملیتی شده ایم؛ هم مراسم کشوری که در آن زندگی می کنیم و هم مراسم کشوری را که در آن به دنیا آمدیم و از آنها خاطره داریم، گرامی می داریم و علاوه بر آن تلاش می کنیم تا آداب و رسوم این مراسم را به نسل جدید منتقل کنیم.»

سرم شلوغ تر شده است

چندی پیش، آقای نادری بازنشسته شد؛ اتفاقی که در عوامل زیادی باعث رخ دادن آن شدند: «یکی از دلایلی که باعث شد تصمیم بگیرم که بازنشسته شوم این است که خانه من نزدیک اقیانوس است و کارم در JPL حدود یک ساعت تا یک ساعت و نیم با خانه ام فاصله داشت. یعنی هر روز باید این مسیر را می رف۶تم و می آمدم. .ساعت پنج صبح، ساعتم زنگ می زد و مرا بیدار می کرد. بعد از این همه مدت به این نتیجه رسیدم که دیگ رباید استراحت کنم. یعنی علاقه ام به کار کمتر نشده بود اما توانایی این را که هر روز دو سه ساعت رانندگی کنم نداشتم. اکنون این بازنشستگی باعث شده است که دیگ راین اجبار وجود نداشته باشد که صبح ها حتما سر ساعت مشخصی از خواب بیدار شوم. این بزرگ ترین تغییری است که در زندگی من بعد از بازنشستگی ایجاد شده است.»

آدم گمان می کند حالا که فیروز نادری بازنشسته شده است، تمام وقتش را به استراحت و قدم زدن در ساحل می گذراند اما او می گوید هنوز هم برنامه کاری اش مفصل است، با این تفاوت که برنامه روزهای کاری اش در هفته متنوع تر شده اند. «هنوز هم درس می دهم و هم سخنرانی می کنم و هم با جی پی ال و شرکت های خصوصی در این زمینه همکاری دارم، هم با استارتا آپ ها یا سازمان های نوپا همکاری می کنم و درباره استراتژی شان به آنها مشورت می دهم. بنابراین من امروز تنها یک شغل ثابت ندارم بلکه مجموعه ای از کارهای مختلف را انجام می دهم که البته همه ساعت های روز مرا پر می کنند. فعالیت های دوره بازنشستگی من تنوع بسیار بیشتری نسبت به زمان شاغل بودنم دارد ولی در عین حال اگر روزی تصمیم بگیرم کار نکنم و در ساحل اقیانوس قدم بزنم، مشکلی پیش نمی آید.»

اشتیاقی که فروکش نکرد

نادری، فوریه 2016 بعد از 36 سال فعالیت در ناسا تصمیم گرفت بازنشسته شود و با نگارش نامه ای از همکارانش خداحافظی کرد. او در این نامه نوشت: «36 سال قبل زمانی که به ناسا پیوستم فکر می کردم تا زمانی که شور و شوقم نسبت به کار باقی است اینجا می مانم و روزی که احساس کنم این اشتیاق در حال کمرنگ شدن است، اینجا را ترک خواهم کرد. اکنون بعد از گذشت 36 سال نه تنها آن روز نیامده، بلکه هر آنچه باعث عشقم به کار در این مکان بود، بیشتر هم شده است. با وجود این فکر می کنم اکنون زمان مناسبی است که این مشعل را به فرد دیگری بدهم.»

محل کار فیروز نادری، آزمایشگاه پیشرانش جت (Jet Propulsion Laboratory یا به اختصار جی پی ال) بود که یکی از آزمایشگاه های علمی و فناوری ناساست. فعالیت اصلی این آزمایشگاه پرتاب و کنترل ماموریت های بی سرنشین است که به مسافت های بسیار دور، از جمله به مکان هایی بیرون از منظومه خورشیدی ارسال می شوند. آزمایشگاه پیشرانش جت در پاسادینای کالیفرنیا قرار دارد و زیر نظر «کلتک» فعالیت می کند.

«شارل العشی» (دانشمند لبنانی - آمریکایی متولد 1947 در لبنان و استاد مهندسی برق و علوم فضای کلتک) از سال 2001 تاکنون ریاست این آزمایشگاه را بر عهده دارد. نادری سال های زیادی در زمینه های مختلف در ناسا کار کرده است؛ از طراحی های استراتژیک تا کارهای اجرایی و حوزه رباتیک. او طی این سال ها در بخش های مختلف از ارتباطات گرفته تا علوم زمین، جستجو برای سیارات فراخورشیدی، جستجو در مریخ و نقاط دیگر منظومه شمسی کار کرده است. خودش می گوید می تواند چیزهایی را که در آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا یاد گرفته است، در زمینه های دیگر به کار گیرد؛ از تفکر انتقادی و استراتژیک گرفته تا مدیریت پروژه های پیچیده.

مردی با افتخارات بی پایان

دستاوردهای دکتر فیروز نادری بسیار ارزشمند هستند و به همین دلیل بارها از او قدردانی شده است. در ادامه تنها چند نمونه از جوایز و مدال هایی را که به او اهدا کرده اند، با هم مرور می کنیم.

1395 سیارک «ELI 1989» را به افتخار دکتر نادری، «Naderi 5515» نامیده اند.

1393 جایزه «مهاجران بزرگ؛ افتخار آمریکا» از شرکت کارنگی نیویورک

1389 جایزه «ویلیام راندولف لاولاک دوم» انجمن فضانوردی آمریکا (AAS)

1386 جایزه انجمن مهندسان تئودورفون کارمان

1384 مدال افتخار جزیره الیس

1376 مدال تالار افتخارات فناوری فضایی