آینده پوتین پس از شورش واگنر چه می شود

آرمین منتظری در هم میهن نوشت : ولادیمیر پوتین ، علاوه بر چالش جنگ در اوکراین و خارج از مرزهای روسیه ، با یک چالش مسلحانه در داخل مرزهایش نیز مواجه شده است. هرچند تا به اینجای کار توانسته این چالش را رفع کند، اما شورش یوگنی پریگوژین ، فرمانده گروه نظامی مزدور واگنر ، به‌طور حتم پیامدهایی برای ساختار قدرت در کرملین به همراه خواهد داشت. هنوز اطلاعات جزئی درباره چند و چون این ماجرا در دست نیست اما قبل از هر چیز بد نیست خوانشی دوباره از ماجرای شورش روز شنبه گروه واگنر داشته باشیم.

روز شنبه، ۲۴ ژوئن، کاروانی از نیروهای مزدور واگنر پس از چندین ساعت عدم اطمینان در مورد هدف نهایی خود، در نهایت دستور خود را دریافت کرده و حرکت به سمت مسکو را آغار کردند. البته گروه واگنر حرکت به سمت مسکو را از اواخر روز جمعه آغاز کرده بود. پریگوژین، فرمانده گروه واگنر اعلام کرده بود حرکت به سمت مسکو را با هدف اعتراض به مدیریت نادرست کرملین در جنگ اوکراین انجام داده است. گروه واگنر همواره در خصوص روش‌ها و استراتژی جنگی مسکو در اوکراین، انتقاداتی را مطرح می‌کرد. واگنر یک گروه مزدور نظامی است که به استفاده از روش‌های نامتعارف در جنگ مشهور است. ساعاتی پس از اینکه پریگوژین دستور پیشروی مزدوران خود را به سمت مسکو صادر کند، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در یک سخنرانی تلویزیونی اعلام کرد، جنگجویان گروه واگنر «یک ماجراجویی جنایتکارانه را آغاز کرده‌اند» و نام این کار «شورش مسلحانه است» پوتین در سخنان خود هیچ نامی از پریگوژین نبرد و هیچ اشاره‌ای هم به هدف پریگوژین از این شورش نکرد. پریگوژین گفته بود که تنها در صورت برکناری سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه و والری گراسیموف، رئیس ستاد کل ارتش روسیه از اقدام خود دست خواهد کشید. پریگوژین معتقد بود که این دو فرمانده نظامی مدیریت ضعیفی در جنگ اوکراین داشته‌اند. پوتین به هیچ کدام از این ادعا پاسخی نداد و در عوض، از جنگجویان واگنر تمجید کرد و مشخصاً تأکید کرد که او با «فرماندهان جبهه» در اوکراین در تماس بوده است تا به مردم اطمینان دهد که این رویدادها مانعی برای «عملیات نظامی ویژه» روسیه در اوکراین نبوده است. با این حال، پوتین آن‌دسته از جنگجویان واگنر را که در حرکت به سمت مسکو مشارکت داشتند، به «خیانت» متهم کرده و تاکید کرد که «آنها در برابر قانون پاسخگو خواهند بود». او همچنین اعلام کرد که سازمان‌های مجری قانون در روسیه پرونده‌های جنایی متعددی را در رابطه با این حادثه تهیه کرده‌اند. در روز ۲۳ ژوئن، یعنی روز جمعه؛ پریگوژین در حمایت از ادعای خود مبنی بر اینکه نیروهای ارتش روسیه مواضع گروه واگنر در اوکراین را گلوله‌باران کرده‌اند، آغاز «راهپیمایی عدالت» به سمت مسکو را اعلام کرد. وزارت دفاع روسیه در ابتدا ادعاهای پریگوژین را «جعلی» و «تحریک‌آمیز» خوانده و آنها را رد کرد. در اوایل روز ۲۴ ژوئن، نیروهای پریگوژین مقر فرماندهی نظامی جنوب روسیه در روستوف را به تصرف خود درآوردند و چندین ستون از نیروهای واگنر یک حرکت آزادانه به سمت مسکو را آغاز کردند. نیروهای واگنر در مسیر حرکت‌شان اغلب مجبور بودند برای دور زدن مسیرهای مسدودشده، مسیرهای غیرمستقیم را طی کنند. اما ماجرا از زمانی وارد فاز جدیدی شد که الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهوری بلاروس، اعلام کرد که توافقی را میان ولادیمیر پوتین و پریگوژین میانجی‌گری کرده است. پریگوژین در نهایت به نیروهایش که در مسیر مسکو بودند دستور داد که بازگردند و نیروهای واگنر روستوف را نیز ترک کردند.

دفتر مطبوعاتی لوکاشنکو اعلام کرد که پریگوژین پیشنهاد لوکاشنکو را «برای توقف حرکت واگنر به سمت مسکو و برداشتن گام‌های بیشتر برای تنش‌زدایی» پذیرفته است. پریگوژین بعداً تأیید کرد که ستون‌های زرهی واگنر که به سمت مسکو حرکت می‌کردند دور زده و در جهت مخالف حرکت خواهند کرد. به این ترتیب، پریگوژین رویارویی خود با مسکو را قبل از وقوع هرگونه درگیری با ارتش روسیه پایان داد. اگر چنین درگیری‌ای رخ می‌داد، موضع پریگوژین برای مذاکره با ارتش روسیه به‌شدت تضعیف می‌شد. پریگوژین احتمالاً با تصمیمش برای عقب‌نشینی از آسیب‌های احتمالی به نیروهایش جلوگیری کرد چراکه ستون‌های به‌هم‌ریخته واگنر بعید بود که بتوانند به‌طور دسته‌جمعی و به یک‌باره به مسکو برسند چه برسد به اینکه پریگوژین بتواند به هدف خود برسد. گزارش شده است براساس توافقی که حاصل شده، پریگوژین طی روزهای آینده عازم بلاروس خواهد شد و نهادهای دولتی روسیه نیز اتهامات علیه او را پیگیری نخواهند کرد. انتظار می‌رود که آن‌دسته از نیروهای واگنر که به سمت نیروهای امنیتی روسیه آتش گشوده‌اند، همچنان محکومیت‌های طولانی زندان خود را بگذرانند. اما کرملین با هدف جلوگیری از واکنش راست‌گرایان حامی جنگ در روسیه اعلام کرد که آن‌دسته از نیروهای واگنر به سمت نیروهای روسی شلیک نکرده‌اند، عفو دریافت خواهند کرد تا بتوانند همچنان در جنگ با اوکراین مشارکت کنند.

پیامدهای برکناری پریگوژین

یکی از پیامدهای برکناری پریگوژین می‌تواند این باشد که گروه واگنر منحل شده و کسانی که با او همسو بودند نیز قدرت‌شان را از دست بدهند و در نتیجه قدرت کرملین تثبیت شود. با این حال، رویدادهای جمعه و شنبه گذشته، موجب خواهد شد تا پوتین دیگر به مانند گذشته به‌راحتی نتواند ادعاهای رهبران ارتش روسیه را مبنی بر «عملیات ویژه روسیه در اوکراین» که دقیقاً طبق برنامه پیش می‌رود، باور کند. چراکه اگر همه چیز طبق برنامه پیش می‌رفت، شاهد اقدامات اخیر گروه واگنر نبودیم. در نتیجه رویدادهای روز جمعه و شنبه زمینه‌ها و انگیزه‌های قوی‌تری را برای پوتین فراهم می‌کند تا در نهایت رهبران نظامی را - احتمالاً شویگو و یا گراسیموف و همچنین سایر مقامات عالی‌رتبه مسئول بسیج اقتصادی - برای حمایت از تلاش‌های جنگی را تغییر دهد.  البته این تغییرات ممکن است فوری نباشند، زیرا مسلماً کرملین تمایل نخواهد داشت که به این زودی با انجام این تغییرات این پیام را به دنیا ارسال کند که در مقابل پریگوژین و گروه واگنر تسلیم شده است. در گذشته، پوتین تمایلی به برکناری مقامات عالی‌رتبه و استفاده از اقتصاد غیرنظامی به نفع عملیات جنگی، افزایش اقدامات بسیج عمومی یا بازداشت‌های پیشگیرانه مخالفان نداشت، چراکه از نظر او این اقدامات از محبوبیت او کم کرده و به لحاظ سیاسی نیز شرایط را بی‌ثبات می‌کند. با این حال، پس از رویدادهای روز جمعه و شنبه، حالا پوتین از محوبیت و حمایت بیشتری در میان بسیاری از مردم و نخبگان برخوردار است و نگاه افکار عمومی روسیه به پوتین این است که او توانسته به‌عنوان رئیس‌جمهوری فرمانده کل قوا، اقدامات لازم را در کوتاه‌ترین زمان صورت داده و یک شورش ناامن‌کننده را کنترل کند. این اثرات در درازمدت توانایی روسیه برای ادامه جنگ در اوکراین را تقویت خواهد کرد. این احتمال نیز وجود دارد که پوتین با حذف پریگوژین و واگنر از قدرت و با به‌دست گرفتن کانال‌های اطلاعاتی در روسیه، مانع دور شدن طیف راست‌گرای نخبگان روسیه از شویگو و گراسیموف شده و جایگاه خود را تحکیم بخشد. کرملین نیز تقریباً به‌طور قطع از این حادثه برای تشدید سرکوب روس‌های لیبرال استفاده خواهد کرد. البته بسیاری از رهبران اپوزیسیون روسیه با پریگوژین همدل و همراه نبودند چراکه معتقد بودند پریگوژین و گروه واگنر مشتی راهزن، غارت‌گر و جنگ‌افروز هستند که در اوکراین دست به کشتار می‌زنند و در عین حال در داخل روسیه نیز تنش ایجاد می‌کنند. اما وقتی که شورش پریگوژین آغاز شد، برخی از رهبران اپوزیسیون به امید اینکه واگنر بتواند ساختار کرملین و صندلی قدرت پوتین را بی‌ثبات کند، از او حمایت کردند.  برای مثال، میخائیل خودروکوفسکی، چهره اپوزیسیون بانفوذ و زندانی سیاسی سابق از روس‌ها خواست تا خود را مسلح کرده و برای حمایت از حرکت پریگوژین در مسکو آماده شوند. البته این رویدادها احتمالا در کوتاه‌مدت تأثیر حداقلی بر جنگ اوکراین خواهد داشت. هرچند نیروهای اوکراینی می‌توانند حملات را افزایش داده و جدول زمانی ضدحمله خود را افزایش دهند تا از هرج و مرج به وجود آمده استفاده کنند. اگرچه چندین گزارش - و شواهد ویدئویی همراه - وجود داشت که نیروهای واگنر به چندین هلیکوپتر روسی که احتمالاً معتقد بودند به آنها حمله می‌کنند، شلیک کرده و آنها را ساقط کردند. این تلفات و سایر تلفات تجهیزات روسیه - و همچنین تخریب قابل توجه زیرساخت‌های جاده‌ای در داخل روسیه در نزدیکی مرز اوکراین - به نیروها و لجستیک روسیه آسیب می‌زند، اما در نهایت باید گفت که این آسیب‌ها آنقدر اثرات مخرب بر روسیه نخواهند گذاشت. علاوه بر این، اکثریت قریب به اتفاق نیروهای واگنر - احتمالاً بیش از ۲۵۰۰۰ نفر - قبلاً از خطوط مقدم در اوکراین خارج شده بودند. معنایش این است که هرج و مرج به‌وجود آمده در داخل روسیه به واسطه شورش واگنر،  احتمالاً تأثیر کمی بر واحدهایی که در جبهه می‌جنگیدند، داشته است. چه اینکه طی روزهای جمعه و شنبه نیروهای روسی توانسته‌اند در برخی مناطق نیروهای اوکراینی را عقب برانند. شورش واگنر باعث می‌شود که کرملین توجیهی قوی به‌دست آورد تا با استناد به آن گروه (واگنر)، سایر شرکت‌های نظامی خصوصی و واحدهای «داوطلب» را وادار کند تا طبق دستور قبلی شویگو با وزارت دفاع قرارداد امضا کنند. امضای این قراردادها موجب ایجاد وحدت و یکپارچگی در ساختار نظامی روسیه خواهد شد چراکه موجب می‌شود نیروهای شرکت‌های نظامی خصوصی با ژنرال‌های مختلف تعامل نداشته باشند و دست به انجام اقدامات لجستیکی جداگانه از نیروهای عادی روسیه نزنند. به این ترتیب جو اعتماد و یکپارچگی حاکم خواهد شد و وحدتی نیز در میان فرماندهان ارتش روسیه شکل خواهد گرفت. در پایان باید گفت که هنوز مشخص نیست که وضعیت پرتنش میان کرملین و گروه واگنر حل و فصل شده یا نه. واگنر نقشی کلیدی در استراتژی نظامی روسیه در اوکراین ایفا کرده است و بارها ثابت کرده که یکی از مؤثرترین نیروهای جنگی روسیه است. مشخص نیست که آیا واگنر در آینده دوباره پوتین را به چالش خواهد کشید یا تغییراتی در رهبری نظامی روسیه رخ خواهد داد یا خیر. همچنین، هنوز مشخص نیست که شورش و توافق پس از آن چه تأثیری بر گروه واگنر و سربازان روسیه در اوکراین خواهد داشت. تحلیلگرانی که نظریه‌های تئوری توطئه را از نظر دور نمی‌دارند، احتمال استفاده کرملین از تاکتیک «ماسکیروفکا» را رد نکرده‌اند. ماسکیروفکا تاکتیکی است که طی آن، نیروهای نظامی روسیه توان خود را پائین‌تر از آنچه در واقعیت هست، نشان می‌دهند. مدت زمان کوتاه شورش، حرکت آسان نیروهای واگنر به سمت مسکو، ورود عجیب بلاروس و لوکاشنکو برای میانجی‌گری بین پریگوژین و پوتین و سرعت به‌دست آمدن توافق، برخی از تحلیلگران را بر آن داشته تا نسبت به اصل موضوع تشکیک کنند. برخی از تحلیلگران نظیر استفان والت، استاد دانشگاه هاروارد در حساب توئیتر خود به زبان طنز از سرعت تحولات درباره شورش واگنر سخن گفته‌اند. والت نوشته است:«صبح، وقتی که در بوستون سوار بر اتومبیل شدم، نیروهای واگنر در حال حرکت به سمت مسکو بودند، اما بعدازظهر که پروازم در دنور به زمین نشست، توافق حاصل شده بود و نیروهای واگنر در حال بازگشت از مسیر مسکو بودند.» جیکوب شاپیرو، ژئوپلیتیست مشهور و رئیس اندیشکده Perch Perspective نیز در حساب توئیتر خود نوشت:«اگر می‌دانستم قرار است همه چیز اینقدر سریع جمع شود، پای شبکه‌های خبری نمی‌نشستم و بلیط تماشای بازی بسکتبال را از دست نمی‌دا‌دم.» نکته عجیب دیگر این است که چرا لوکاشنکو به‌عنوان میانجی انتخاب شده است. می‌دانیم که لوکاشنکو همواره روابط خوبی با پوتین داشته است اما اینکه پوتین به لوکاشنکو چنین جایگاهی بدهد و او در مقابل چشم جهان به عنوان میانجی بین خودش و پریگوژین شورشی انتخاب کند، موضوعی عجیب است که کمی با خلق و خوی پوتین هم‌داستان نیست. نکته عجیب بعدی، سخنرانی پوتین است که در آن موضع حداکثری در مقابل شورشیان واگنر گرفت و آنها را به «خیانت» متهم کرد. خیانت در روسیه و در ساختار و عرصه سیاسی این کشور واجد مفاهیم روان‌شناختی و تاریخی بسیار مهمی است و جرمی که در ساختار سیاسی روسیه از آن با عنوان جرمی نابخشودنی یاد می‌شود. همه رهبران روسیه حساسیت بسیار زیاد و حتی پارانویایی به خیانت داشتند. اینکه چند ساعت بعد از این سخنرانی و خط و نشان کشیدن‌‌ها، به ناگاه موضع پوتین تغییر کرده و پریگوژین عفو شده، موضوعی عجیب محسوب می‌شود. هرچند همه آنچه ذکر شد لزوماً نمی‌تواند به این معنا باشد که آنچه در روزهای جمعه و شنبه در روسیه رخ داد یک تئاثر و شوی سیاسی-امنیتی برای گمراهی افکار بود. اما این موارد از اهمیت زیادی برخوردارند و البته هنوز جزئیاتی از همه ماجرا در دسترس نیست. نکته قابل توجه دیگر کم بودن تلفات گزارش شده در این شورش و سهولت تردد و حرکت نیروهای واگنر به سمت مسکو و عدم مقاومت نیروهای نظامی روسی در روستوف در مقابل نیروهای واگنر بود. واشنگتن‌پست در گزارشی نوشته این پدیده می‌تواند نشان‌دهنده همراهی گروهی از رهبران و فرماندهان ارتش روسیه با گروه واگنر باشد. براساس گزارشی که واشنگتن‌پست و نیویورک‌تایمز نوشته‌اند و در آن اطلاعاتی را به نقل از مقامات اطلاعاتی آمریکا منتشر کرده‌اند، پوتین از قبل، از قصد پریگوژین برای اقدامی نظامی علیه مسکو مطلع بوده است. اگر چنین بوده، چرا اقدامی برای متوقف کردن پریگوژین در همان مراحل اولیه صورت نداده و چرا مانع تصرف فرماندهی نظامی ارتش روسیه در روستوف نشده است. نیروهای واگنر تا قبل از توافق با کرملین، تا فاصله ۲۰۰ کیلومتری مسکو هم رسیدند. برخی معتقدند که عدم اقدام سریع کرملین، نشان‌دهنده نقصان هماهنگی‌ها در سطوح بالا در ساختار دولت روسیه است و یا اینکه در درون ساختار کرملین نیز رقابت‌هایی وجود داشته است که باعث کاهش سرعت تصمیم‌گیری شده است. در هر صورت اغلب تحلیلگران بر این عقیده‌اند که اگر هدف پریگوژین از این شورش این بوده که در میان فرماندهان ارشد ارتش روسیه شکاف ایجاد کند، باید گفت که این اقدام شکست خورده است. به نظر نمی‌رسد که این شورش ۲۴ساعته توانسته باشد بین حلقه نزدیک به پوتین و فرماندهان ارتش روسیه شکاف ایجاد کرده باشد. با این حال تحلیلگران بر این باورند که این شورش، چالش‌برانگیزترین اقدام علیه پوتین طی بیست سال گذشته به حساب می‌آید. آخرین باری که پوتین با چالشی نسبتاً مشابه مواجه شد، سال ۲۰۱۱ بود که ده‌ها هزار شهروند روسیه در اعتراض به نتیجه انتخابات پارلمانی در مسکو دست به اعتراض زدند.