چه کسی دستور داد تهران تعطیل نشود؟

آلودگی هوای تهران ۱۵ روزه شد و با این حال تصمیمات ضدآلودگی نتوانسته پایانی برای این سریال ناتمام باشد. بررسی دلایل بی اثر یا کم اثر بودن مصوبات ضد‌آلودگی هوا در پایتخت حکایت از آن دارد که تصمیم سازان حاضر در کمیته اضطرار صرفا به اتخاذ تصمیمات ثابت و به اصطلاح «تیپ» مطابق با یک دستورالعمل مصوب بسنده می‌کنند و پیشنهاد‌هایی مثل دورکاری کارمندان که می‌تواند به شکل موثر از ترافیک و انتشار آلاینده‌های خروجی از اگزوز خودرو‌ها بکاهد، جایی در مصوبات این کمیته ندارد؛ مگر اینکه کیفیت هوا از حد قرمز (ناسالم برای همه) عبور کند و راه نفس تهرانی‌ها با حاکم شدن وضعیت بنفش در شهر به کلی بسته شود.

به گزارش دنیای اقتصاد، بیش از دو هفته از شروع آلودگی سریالی هوا در پایتخت می‌گذرد. تفاوت موج اخیر آلودگی هوای تهران با دوره‌های آلودگی سریالی پیش از این در حضور آلودگی گوگردی به عنوان چاشنی آلودگی از جنس ذرات آن هم با غلظت بسیار بالا و تاریخی بوده است.

در میانه ایام آلوده تهران که از ۱۶ آذر آغاز شده و همچنان ادامه دارد، دیگر فقط ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون یا به اصطلاح PM۲/ ۵ نبود که هوا را مکدر کرده و سلامت شهروندان را هدف گرفته بود.

تعطیلی تهران به شرط «بنفش»

غلظت بالای گوگرد در ترکیبات سوخت‌های مایع اعم از مازوت یا گازوئیل فاقد استاندارد یورو ۴ سبب می‌شود به محض اینکه میزان غلظت این شاخص از حدود متعارف همیشگی خارج می‌شود، این فرضیه مطرح می‌شود که صنایع یا برخی نیروگاه‌های مستقر در محدوده حریم شهر آلوده به SO۲ سوخت مایع را جایگزین گاز کرده اند و در نتیجه سوزاندن این سوخت، غلظت آلودگی گوگردی افزایش پیدا کرده و در شاخص کیفیت هوای مربوط به این آلاینده گازی منعکس شده است.

بررسی روند‌های بلندمدت شاخص کیفیت هوای تهران به لحاظ غلظت SO۲ حاکی از این است که میانگین شاخص مربوطه جز در مقاطع زمانی محدودی که سوخت مایع جایگزین مصرف گاز توسط صنایع شده، همواره زیر ۳۰ واحد بوده است.

در واقع حد متعارف و همیشگی انتشار دی اکسید گوگرد در هوا معیاری رسمی نیست، اما با بررسی روند‌های بلندمدت شاخص کیفیت هوا به لحاظ این آلاینده به دست آمده است و به واسطه آن می‌توان آلارم استفاده از سوخت‌های پرآلوده مثل مازوت و گازوئیل غیراستاندارد را بلافاصله پس از گذشت یک روز از مصرف توسط صنایع، به صدا درآورد.

بر همین اساس با انتشار گزارشی با عنوان «بازگشت مازوت به تهران» که ۱۹ آذرماه منتشر شد، به محض اینکه مقدار شاخص مربوطه افزایش یافت آن را گوشزد کرد؛ اما در عدم توجه کافی به موضوع توسط متولیان امر، اقدامی برای جلوگیری از مازوت سوزی یا در بهترین حالت گازوئیل سوزی به جای گازسوزی توسط برخی صنایع کوچک و متوسط مستقر در تهران و نیز کارخانه‌های بزرگ خارج از حریم، اما مجاور شهر تهران صورت نگرفت و در نتیجه در موج اخیر آلودگی هوای پایتخت، به تدریج بر میزان غلظت مازوت افزوده شد، تا جایی که شاخص مربوطه با ثبت رکورد تاریخی در روز ۲۴ آذرماه به ۱۰۱ واحد (محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس) رسید.

در آن روز تاریخی هوا از نظر آلاینده همیشگی تهران یعنی ریزذرات معلق برای همه شهروندان ناسالم بود، اما آلودگی گوگردی نیز چاشنی آن شده بود و تهرانی‌ها یکی از بدترین روز‌های سال جاری خود را به لحاظ وضعیت کیفیت هوا پشت سر گذاشتند. با این حال روند طی شده درباره شاخص دی اکسید گوگرد در هوای تهران حکایت از آن دارد که پس از ثبت پیک ۲۴ آذرماه، به تدریج از میزان غلظت این آلاینده کاسته شده و هشدار‌ها و پیگیری‌ها موجب شده شیر سوخت مایع توسط متولیان دخیل در این حوزه بسته شود.

افزایش دمای هوا نیز در این روند بی تاثیر نبود چراکه با افزایش دما، میزان مصرف خانگی گاز کاهش پیدا می‌کند و کمبود سهمیه گاز صنایع برطرف می‌شود. اما گذشته از آنچه درباره آلاینده گازی هوای تهران در این روز‌ها گذشت، در طول ۱۵ روز اخیر کمیته اضطرار آلودگی هوا دست کم پنج بار تشکیل جلسه داده و هر بار تصمیماتی اتخاذ کرده که برجسته‌ترین آن‌ها غیرحضوری شدن مدارس و دانشگاه‌ها در سطح استان به جز چند شهرستان بوده است؛ تصمیمی که برای روز جاری نیز اتخاذ شد.

با این حال اجرای این مصوبات در دو هفته گذشته به کاهش محسوس غلظت آلاینده‌ها منجر نشد و پایتخت، انبار بزرگی از آلاینده‌ها باقی مانده است و به همین خاطر مصوبات تکراری برای تعطیلی کلاس‌های حضوری به‌طور مرتب تکرار شد.

با انتشار چند گزارش بار‌ها به این موضوع پرداخت که تعطیلی مدارس و ممنوعیت فروش روزانه طرح ترافیک به عنوان دو تصمیم اصلی کمیته اضطرار آلودگی هوا بدون تصمیم مکمل با ابعاد اثرگذاری وسیع تر، نمی‌تواند راه به جایی ببرد و کمکی به پاک شدن هوای تهران از آلاینده‌های محبوس در لایه‌های پایینی جو در روز‌های سرد اخیر نمی‌کند.

راهکار کارشناسی پیشنهاد شده برای بهبود موثر کیفیت هوای تهران اعمال دورکاری با ضریب حداکثری بود که در روز‌های گذشته مورد توجه قرار نگرفت. گفتگو با نماینده شهرداری تهران در کمیته اضطرار آلودگی هوا که یکی از هشت عضو دائمی این کمیته محسوب می‌شود، پرده از پشت صحنه تسلیم پایتخت برابر «آلودگی تاریخی هوا» برداشت.

این گفتگو نشان می‌دهد تصمیمات کمیته اضطرار بر اساس یک شیوه نامه ثابت یا به اصطلاح «تیپ» صورت می‌گیرد که محتوای آن مشخص کرده اگر پیش بینی‌های رسمی که مسوولیت تولید و انتشار آن بر عهده سازمان هواشناسی است، حکایت از رسیدن شاخص به هر یک از محدوده‌های ناسالم برای گروه‌های حساس با نماد رنگی نارنجی (شاخص ۱۰۱ تا ۱۵۰)، ناسالم برای همه با نماد رنگی قرمز (شاخص ۱۵۱ تا ۲۰۰)، بسیار ناسالم با نماد رنگی بنفش (شاخص ۲۰۱ تا ۳۰۰) و خطرناک با نماد رنگی قهوه‌ای (۳۰۱ تا ۵۰۰) داشته باشد، تصمیمات مشخصی طبق آیین نامه مذکور وجود دارد که اتخاذ می‌شود؛ کمااینکه تکالیف دستگاه‌های مختلف در آن مشخص شده است.

در این میان تصمیم به تعطیلی ادارات یا دورکاری منوط به بسیار ناسالم شدن هوا و رسیدن شاخص به محدوده «بنفش» است و به همین خاطر در موج آلودگی ۱۵ روزه اخیر هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفت.

به نظر می‌رسد دولت دست خود را برای اتخاذ تصمیمات ضد‌آلودگی با تدوین یک شیوه نامه تیپ و ثابت بسته است و مادامی که سازو‌کار جلسات کمیته اضطرار، رجوع به یک آیین نامه صلب با کمترین انعطاف باشد، خروجی این جلسات نمی‌تواند بهبود نسبی کیفیت هوا باشد.

مبارز بدون اسلحه

آن طور که از اظهارات متولی اداره شرکت کنترل کیفیت هوای تهران بر‌می آید، این شرکت یک مبارز بدون سلاح در برابر آلودگی محسوب می‌شود که ابزار‌های لازم برای هشدار را در اختیار دارد، اما ضوابط موجود مسوولیت اجرایی برای برخورد با منابع انتشار آلودگی را در اختیار نهاد‌های دیگری قرار داده است.

سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران در گفتگو با «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه براساس آخرین اطلاعات سیاهه انتشار شهر تهران که بر پایه داده‌های مربوط به سال ۹۶ تدوین شده، سهم منابع متحرک شامل انواع وسایل نقلیه از انتشار آلاینده‌های گازی چهارگانه ۸۳ درصد و از ذرات معلق شامل PM۲/ ۵ و PM۱۰ معادل ۶۰ درصد است، گفت: به این ترتیب منابع متحرک در صورتی که آلایندگی آن‌ها کنترل نشود، سهم قابل توجهی در آلودگی هوای تهران دارند. این اظهارات نشان می‌دهد تصمیمات برای مهار «هوای سمی ۱۴۰۱»، مبتنی بر آلودگی سنجی صورت گرفته در اواسط دهه ۹۰ اتخاذ می‌شود. اما صرف نظر از این موضوع، آنچه در جلسات کمیته اضطرار می‌گذرد نیز در جای خود قابل تامل است.

به گفته میرزایی‌قمی، بر اساس شیوه نامه تشکیل کمیته اضطرار آلودگی هوا که در آیین نامه اجرایی تبصره سوم از ماده ۳ قانون هوای پاک آمده است، این کمیته در هر استان هشت عضو دارد که ریاست آن بر عهده استاندار یا معاون عمرانی او و دبیری آن بر عهده اداره کل حفاظت محیط زیست هر استان است.

شهرداری مراکز استان نیز یکی از اعضای ثابت هشت گانه این کمیته است که در کنار نمایندگانی از دانشگاه علوم پزشکی استان، اداره کل هواشناسی و دیگر اعضا در این جلسات حضور پیدا می‌کند. میرزایی با بیان اینکه شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران به عنوان نماینده شهرداری در جلسات این کمیته حضور دائمی دارد و نماینده یکی از اعضای ثابت کمیته اضطرار است، افزود:، اما فارغ از اینکه اعضای حاضر در این جلسات چه کسانی هستند، تصمیمات کمیته اضطرار بر اساس شیوه نامه اجرایی از پیش تعیین‌شده‌ای که به تصویب هیات وزیران رسیده است اتخاذ و اقدامات هر دستگاه به تناسب وضعیت شاخص و پیش بینی‌های آتی مشخص می‌شود. به این ترتیب به صورت پیش فرض مصوبات کمیته اضطرار مشخص است.

وی گفت: آیین نامه مذکور با عنوان «دستورالعمل اعمال ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های موقت زمانی، مکانی و نوعی در شرایط اضطرار آلودگی هوا» که در سال ۹۸ به تصویب رسیده علاوه بر اینکه تکالیف همه نهاد‌ها و دستگاه‌ها از قبیل وزارت آموزش و پرورش، سازمان صدا و سیما، پلیس راهنمایی و رانندگی، شهرداری‌ها و... را تعیین کرده به این موضوع نیز پرداخته که در چه زمان‌هایی قرار است تعطیلی اعمال شود و اگر تصمیم به تعطیلی لازم است، باید در چه سطحی اجرا شود. به گفته مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران، بر اساس این دستورالعمل «تعطیلی ادارات دولتی» زمانی که شاخص کیفیت هوا در محدوده ۲۰۱ تا ۳۰۰ قرار گیرد (وضعیت بنفش در شهر حاکم شود)، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در غیر این صورت در روز‌هایی که شاخص بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ یا ۱۵۱ تا ۲۰۰ است، تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها یا برگزاری مجازی کلاس‌ها و نیز اقداماتی مثل تعطیلی موقت صنایع آلاینده در دستور کار قرار می‌گیرد.

وی با بیان اینکه بر اساس قانون هوای پاک، تشکیل کمیته اضطرار آلودگی هوا مبتنی بر پیش بینی سازمان هواشناسی صورت می‌گیرد، گفت: سازمان هواشناسی بر اساس این قانون مکلف است مدل پیش بینی آلودگی هوا را تدوین و بر اساس آن شاخص کیفیت هوا را تا چهار روز بعد پیش بینی کند. اما این مدل هنوز عملیاتی نشده و فعلا نسخه آزمایشی آن توسط سازمان هواشناسی در حال تست است. به گفته میرزایی، در حال حاضر سازمان هواشناسی بر اساس مدل پیش بینی جوی که شامل متغیر‌هایی مثل میزان رطوبت، سرعت باد و وضعیت بارش است، کیفیت هوا در روز‌های آتی را پیش بینی می‌کند.

وی با بیان اینکه کمیته اضطرار با تصمیمات موقتی و مقطعی نمی‌تواند آلودگی هوا را مهار کند، گفت: تفسیر شخصی من از قانون هوای پاک این است که فلسفه تشکیل کمیته اضطرار در وهله اول صیانت از جان شهروندان است و به همین خاطر تعطیلی یا برگزاری غیرحضوری کلاس‌های مدارس و بعضا دانشگاه‌ها در اغلب این جلسات به تصویب می‌رسد.

او درباره سهم شهرداری در پیشنهاد‌های ارائه شده در جلسات کمیته اضطرار توضیح داد: شرکت کنترل کیفیت هوا به عنوان یک شرکت پیشرو که به نمایندگی از شهرداری در جلسه حضور پیدا می‌کند، همواره تحلیل خود از وضعیت آلاینده‌ها را ارائه می‌کند، اما تشخیص اینکه پیک یک آلاینده نشأت گرفته از کدام منبع است، بر عهده اداره کل حفاظت محیط زیست استان است و این نهاد است که مبتنی بر قانون می‌تواند با حکم دادستانی با عامل انتشار آلودگی برخورد کند.

به گفته وی، ارائه راهکار برای مهار آلودگی در حیطه وظایف این شرکت نیست، اما با این حال در جلسات مختلف مبتنی بر بضاعت علمی شرکت و توانمندی‌هایی که در حوزه پیش بینی وضعیت شاخص کیفیت هوا وجود دارد، دیدگاه‌های خود را برای اطلاع سایر اعضا بیان کرده ایم؛ با این حال قابلیت اجرایی نداریم.

هشدار محرمانه درباره مازوت سوزی

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران در پاسخ به سوالی درباره اینکه با توجه به سیر تدریجی افزایش غلظت اکسید‌های گوگرد در طول دو هفته گذشته، آیا این شرکت هشدار احتمال مازوت سوزی و تاثیر آن بر کیفیت هوا را به نهاد‌های متولی داده بود؟ گفت: این شرکت بلافاصله پس از مشاهده افزایش غلظت دی اکسید گوگرد (SO۲) هشدار لازم را به شکل نامه محرمانه به متولیان مربوطه داده بود، اما درباره اینکه منشأ این آلاینده مازوت سوزی یا استفاده از گازوئیل غیراستاندارد بود و اینکه کدام یک از منابع ثابت از قبیل صنایع کوچک و متوسط مستقر در داخل یا حریم تهران، کارخانه‌های سیمان، نیروگاه‌های واقع در خارج از شهر تهران و... عامل انتشار آن بوده است را سازمان حفاظت محیط زیست استان تهران باید بررسی و اعلام کند. میرزایی‌قمی معتقد است شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با توجه به پایش مستمر وضعیت آلاینده‌ها در تهران، نخستین مجموعه‌ای در سطح شهرداری تهران است که زنگ خطر آلودگی سریالی را به صدا در‌می آورد. با این حال قدرت اجرایی برای مقابله با منابع اصلی آلاینده را در اختیار ندارد.

وی با یادآوری اینکه امسال آلوده‌ترین روز پایتخت از زمان سنجش آلاینده‌ها در دهه ۸۰ تاکنون به واسطه ورود توده گرد و غبار خارجی به شهر تهران ثبت شد و شاخص کیفیت هوا به ۵۰۰ رسید، گفت: اتفاقا در آن زمان نیز این شهرداری تهران بود که هشدار لازم را در جلسه کمیته اضطرار داد. در واقع شرکت کنترل کیفیت هوا با وجود اینکه مسوولیت مستقیمی در این حوزه نداشت، اما بر اساس مدل‌های پیش بینی که در اختیار داشت، استمرار آلودگی ناشی از گرد و غبار به واسطه ورود توده ثانویه را در بهار امسال پیش بینی کرد، اما چون پیش بینی سازمان هواشناسی متفاوت و حاکی از احتمال رفع آلودگی با وزش باد بود، مبنای تصمیم‌گیری در کمیته اضطرار قرار نگرفت. با این حال آنچه گذشت سبب شد اعتبار علمی شرکت کنترل کیفیت هوا در کمیته اضطرار تثبیت شود و اکنون مدیران استانی در همه جلسات تحلیل این شرکت را با اولویت بررسی می‌کنند.

با این وصف به نظر می‌رسد اگر قرار است فرمت تیپ تصمیمات کمیته اضطرار اصلاح شود، نماینده سازمان حفاظت محیط زیست که مسوولیت دبیری این کمیته را بر عهده دارد، باید پیشنهاددهنده آن باشد تا سیر قانونی برای بررسی و تصویب آن در دولت طی شود. دولت می‌تواند با اتکا به تجربه‌ای که از بی اثر بودن تصمیمات ضد‌آلودگی در دو هفته اخیر پایتخت کسب کرد، اعمال دورکاری را به جای تعطیلی ادارات در این آیین نامه بگنجاند، آن هم نه در زمانی که نفسی برای هیچ یک از شهروندان باقی نمانده و وضعیت بنفش شده است؛ بلکه در سطح پایین‌تر آلودگی و در شرایط اضطرار یا به اصطلاح وضعیت قرمز که هوا برای همه شهروندان ناسالم و شاخص بین ۱۵۱ تا ۲۰۰ است.

شاید سوخت نیروگاه‌ها تغییر کرده است

سحر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی نیز اخیرا درباره علت آلودگی هوای پایدار تهران این‌طور توضیح داد: الگوی جو در زمستان‌های کشور ما الگویی پایدار است؛ حتی در قدیم که بارش برف و باران داشتیم، این رخداد‌های جوی به تناوب بود؛ به این معنا که الگوی ناپایداری به صورت دائمی در زمستان‌های کشور نداریم. وی افزود: در شرایطی که الگوی زمستان کشور ما چندان ناپایدار نیست، جابه جایی آلاینده‌های نزدیک سطح زمین به لایه‌های بالاتر به سختی انجام می‌شود.

وی افزود: طی سال‌های اخیر که سیستم‌های بارشی در منطقه و کشور ما کم شده و همزمان منابع آلاینده هم افزایش یافته، تعداد خودرو‌ها افزایش یافته، شاید سوخت برخی نیروگاه‌ها تغییر کرده - اطلاع دقیقی در این رابطه ندارم، چون داده و اطلاعاتش در اختیار ما نیست - این موضوع موجب شده بارش‌های صورت گرفته نیز نتواند آلاینده‌ها را جابه جا کند. پیش‌تر شرکت تولید نیروی برق حرارتی اعلام کرده بود که هیچ یک از نیروگاه‌های شهر تهران مازوت نمی‌سوزانند. با این حال مساله امروز شهروندان تهرانی این است که در معرض عارضه ناشی از مازوت سوزی در خارج از شهر تهران نیز قرار می‌گیرند.