خشک شدن «هامون» چه بلایی سر محیط زیست می آورد؟

دریاچه هامون جزو ۱۳ ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران و هفتمین تالاب بین المللی جهان است اما احداث سد کمال‌خان در افغانستان برای آن مخاطراتی ایجاد کرده است و یک کارشناس آب خواستار مذاکره ایران با دولت افغانستان و اصلاح سرریز سدکمال‌خان شد.

دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ ایران پس از دریاچه خزر و دریاچه ارومیه،  هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و دوازدهمین ذخیره‌گاه‌ زیست‌کره کشور محسوب می‌شود که در سال ۹۵ در شبکه جهانی ذخیره‌گاه ‌های زیست کره در یونسکو ثبت شده است.

ایران دارای ۱۳ ذخیره‌گاه زیست‌کره است که منطقه حفاظت شده هامون نیز یکی از این ذخیره‌گاه‌های زیست کره است. با توجه به اهمیت این اکوسیستم روز ۲۹ اسفندماه به عنوان روز ملی دریاچه هامون و کوه خواجه ثبت شده است.

بخش اصلی این ذخیره‌گاه پناهگاه حیات وحش هامون با تالاب‌های مهم در آن است. وسعت کل ذخیره‌گاه نیز ۹۷۷ هزار و ۱۵۸ هکتار است.این ذخیره‌گاه بخشی از حوزه فرامرزی هیرمند است که تنها ۱۷ درصد آن در ایران واقع شده و در حقیقت بخش انتهایی حوزه را تشکیل می‌دهد.

هامون؛ تنها مامن زیست پرندگان مهاجر شرق

منطقه حفاظت‌شده هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مامن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است. تالاب هامون از سه بخش هامون «صابوری» در شمال سیستان، هامون «پوزک» که ۹۰ درصد آن در کشور افغانستان و ۱۰ درصد آن در ایران است و هامون «هیرمند» تشکیل شده است که در زمان‌های فراوانی آب این سه بخش به یکدیگر می‌پیوندند و دریاچه مشترک هامون میان کشورهای ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهند.

در این منطقه در مجموع ۵۵ گونه گیاهی شناسایی و از سه فرم رویشی درختی و درختچه‌ای، بوته‌ای و علفی تشکیل شده‌ است. از این تعداد ۱۰ گونه برابر حدود ۲.۱۸ درصد فرم درختی و درختچه‌ای، ۳۱ گونه برابر ۳.۵۶ درصد فرم علفی، ۴.۱۶ درصد گندمی و ۱۴ گونه برابر ۵.۲۵ درصد دارای فرم رویشی بوته‌ای است. همچنین ۴۶ گونه برابر ۶.۸۳ درصد چند ساله تشخیص داده شده که ۷.۵۸ درصد آنها علفی می‌باشد.

گونه‌های شناسائی شده متعلق به ۲۰ خانواده و ۴۳ جنس است که خانواده‌های   Chenopodiaceae  با ۱۵ گونه و Graminae با ۹ گونه بیشترین تعداد را دارا هستند.  

در منطقه حفاظت شده هامون و حواشی آن ۲۸ گونه پستاندار وجود دارد که سه گونه آن از جمله پستانداران حمایت‌شده هستند. بیش از ۱۸۳ گونه پرنده در منطقه مشاهده شده که شامل بخشی از گونه‌های حمایت شده در خطر انقراض می‌شوند. تالاب هامون از سال ۱۹۷۱ به عنوان یک تالاب بین المللی در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.

گونه‌هایی از شش خانواده سوسمار در پناهگاه حیات وحش هامون وجود دارد و لیستی از ۲۲ گونه ماهی که در هامون زیست می‌کنند به ثبت رسیده است و گونه‌ای از آن بنام «گرگک» تنها گونه آندمیک هامون است.

خشکسالی در دریاچه هامون تهدیدی برای  کشاورزی و معیشت مردم منطقه  کارشناسان یکی از کانون‌های اصلی ایجاد گرد و غبار را تالاب‌های خشک‌شده‌ می‌دانند بنابراین خشک بودن تالاب هامون که در مسیر بادهای ۱۲۰ روزه قرار دارد در وقوع گرد و غبار استان سیستان و بلوچستان بسیار تاثیرگذار است.

بروز خشکی و خشکسالی در هامون علاوه بر تهدید اساسی دریاچه هامون و منطقه حفاظت شده سایر منابع ارزشمند کشاورزی تحت تاثیر قرار می‌دهد و فرسایش بادی نیز صدمات فراوانی را به زیر ساخت‌ها، خطوط مواصلاتی شبکه آبیاری و مناطق مسکونی وارد میکند.  

از فروردین ماه سال ۱۴۰۰ اقدام جدید دولت افغانستان و افتتاح سد کمال‌خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران و در مسیر رودخانه هیرمند، موجب افزایش نگرانی‌کارشناسان و فعالان حوزه محیط زیست درباره وضعیت تالاب‌ هامون شده است چرا که به گفته این کارشناسان، رودخانه یک سامانه و موجود طبیعی است که از مکانی سرمنشا می‌گیرد و به مکان دیگری که مانند تالاب سرریز می‌شود و مرز را به رسمیت نمی‌شناسد.

در این شرایط دولت سیزدهم تلاش خود برای تامین آب هامون را آغاز کرد و در این راستا مردادماه ۱۴۰۱ حسین امیر عبداللهیان - وزیر امور خارجه ایران - با امیرخان متقی - سرپرست وزارت خارجه افغانستان- تلفنی گفت‌وگو کرد که وی نسبت به حق‌آبه ایران اظهار تعهد کرد و گفت زمانی که آب موجود باشد، آن را به‌سوی ایران روان می‌کنیم.

رایزنی‌ها برای تامین حق‌آبه هیرمند ادامه داشت اما علی سلاجقه - رییس سازمان حفاظت محیط زیست - بهمن ماه ۱۴۰۱ با بیان اینکه تاکنون اقدام اجرایی برای حق آبه هیرمند از سوی هیات حاکمه افغانستان انجام نشده است، گفت: درصدد هستم برای پیگیری حق‌آبه هیرمند به افغانستان بروم.

محسن موسوی خوانساری نیز در گفت و گو با ایسنا به مناسبت روز ملی هامون با توجه به اهمیت تالاب هامون اظهار  می‌کند: تالاب هامون یک تالاب بین المللی زیست کره است و از نظر جهانی موقعیت ویژه‌ای دارد بنابراین حفاظت از آن بسیار مهم است. نکته مهم موجود، شکل‌گیری سد کمالخان در مرز ایران و افغانستان روی هامون است که با وجود آن درصورت جاری شدن سیلاب دیگر هیچ آبی وارد هیرمند نخواهد شد.

وی ادامه می‌دهد: نکته مهم درباره سد کمالخان این است که اصلاح سرریز کمالخان با همکاری ایران و دولت افغانستان باید به‌سرعت انجام شود تا زمانی که این اتفاق نیفتد به هیچ وجه سیلابی وارد هامون نخواهد شد و هزاران شغل و معیشت همچنین آب شرب و کشاورزی مردم دچار مشکل می‌شود چه بسا که هم‌اکنون نیز این منطقه مشکل تامین آب دارد و تا دو ماه دیگر آب این منطقه تمام خواهد شد.

این عضو انجمن آب و خاک پایدار ایرانیان می‌افزاید: نه تنها سیلابی نمی‌تواند وارد تالاب هامون شود بلکه حق‌آبه ۸۲۰ میلیون مترمکعب است و به‌صورت توافق‌نامه‌ای بین ایران و افغانستان باید به سوی ایران جاری شود طی چند دهه اخیر اصلا به این تالاب تعلق نگرفته است.

نابودی نژاد «گاو سیستانی» در اثر خشک شدن هامون

وی ادامه می‌دهد: از جمله موضوعات بسیار مهم این است که با قطع شدن جریان و خشک شدن دریاچه‌ای که وارد هامون می‌شود، حدود ۱۵ هزار ماهیگیر و گاودار دچار مشکل می‌شوند و معیشت آن‌ها به خطر می‌افتد. گونه «گاو سیستانی» نیز که مهم‌ترین نژاد این منطقه است و از نیزارها و علوفه این منطقه تغذیه می‌کند این در حالیست که این منبع غذایی دیگر وجود ندارد بنابراین گاو سیستانی نیز از بین می‌رود و متاسفانه اکوسیستم این منطقه نابود می‌شود.

موسوی خوانساری در پایان تصریح می‌کند: تالاب هامون برای کشور ایران و افغانستان همچنین جنوب آسیا بسیار اهمیت دارد بنابراین برای زنده نگهداشتن آن باید بسیار تلاش کنیم. تالاب هامون نقش معتدل‌کننده اکوسیستم را ایفا می‌کند اما متاسفانه سد کمال‌خان مانع بازگشت دوباره هامون به رودخانه اولیه می‌شود و ما از دولت خواستاریم تا نسبت به مذاکره با دولت افغانستان و اصلاح سرریز سدکمالخان اقدام کند تا سیلابی که طی دو هفته آینه جاری خواهد شد به هامون برسد.