تزریق ناامیدی با بازنشر محتوای جعلی

علیرضا فولادی  امروزه مسئولیت اجتماعی در حالی کلیدواژه اصلی انتشار محتوا به شمار می‌رود که برخی از کاربران فضای مجازی و شهروندخبرنگاران با بازنشر محتوای جعلی رسانه‌های معاند و صاحبان قدرت، ناامیدی را در سطوح مختلف جامعه تزریق می‌کنند.

مسئولیت اجتماعی در قبال خبرها در دوره‌ای که اطلاعات به عنوان منبع قدرت شناخته می‌شود، روزنامه‌نگاران حقیقت‌جو را ناگزیر در برابر رسانه‌های معاند و نظام سلطه قرار می‌دهد اما در سوی دیگر کم‌توجهی به آن از سوی هر فعال رسانه از جمله شهروندخبرنگاران و کاربران فضای مجازی، همسویی با اهداف معاندان که همانا تزریق ناامیدی است را به دنبال می‌آورد. 

این همسویی گاهی آنچنان در بازنشر محتوای جعلی در فضای مجازی تاثیر می‌گذارد که کارگزاران روابط‌عمومی و مسوولان دستگاه‌های اجرایی را به واکنش وادار می‌کند و در یکی از آخرین نمونه‌های آن فیلمی در ارتباط با ابتلای یک دانش‌آموز به بیماری و زمین‌خوردن وی، ابتدا در شبکه‌های معاند و سپس از سوی برخی از کاربران فضای مجازی بازنشر شد و مخاطبان را بیهوده دچار اضطراب کرد. 

پس از آن یک مقام مسوول در آموزش‌وپرورش روشنگری کرد و گفت: مشکل این دانش‌آموز به دلیل ابتلا به ویروس کرونا نبوده بلکه وی به دلیل نخوردن صبحانه، دچار ضعف بدنی شده و به وضعیت جسمی وی رسیدگی شده است.

دو روز بعد نیز فیلمی با عنوان قتل یکی از لات‌های شرقِ پایتخت در فضای مجازی منتشر شد و پلیس تهران بزرگ را به واکنش وادار کرد زیرا این فیلم نه تنها مربوط به تهران نبود بلکه صحنه‌های دلخراش آن اصلا به ایران تعلق نداشت. 

نکته جالب توجه اینکه از یک سو برای انتشار این محتواهای جعلی نقطه پایانی نیست و از سوی دیگر بسیاری از کاربران بی‌طرفی که تحت تاثیر این محتواها به سمت ناامیدی و اضطراب سوق داده می‌شوند، یا واکنش‌ها و تکذیبیه‌ها را در لابلای حجم انبوه اطلاعات مشاهده نمی‌کنند یا تحت تاثیر نخستین پیام، از پذیرش محتوای بعدی سر باز می‌زنند.

اشتیاق به بازنشر 

امروزه خبرها صرفا از چند رسانه و منبع محدود به جامعه مخابره نمی‌شود و هر کاربری از هر نقطه‌ای از دنیا می‌تواند محتوایی را در فضای مجازی منتشر کند و در نشر اخبار جعلی اثرگذار باشد.

نقش شهروندان و کاربران فضای مجازی زمانی برجسته‌تر می‌شود که بدانیم نتیجه پژوهش ۱۱ ساله موسسه تکنولوژی «ماساچاست» بر روی ۱۲۶ هزار فیک‌نیوز منتشر شده در توئیتر نشان داده که اشتیاق مردم برای بازنشر اخبار جعلی ۷۰ درصد بیشتر از اخبار واقعی است.

بر اساس نتایج این پژوهش «هر خبر واقعی در حدود ۶ برابر دیرتر از هر فیک‌نیوز به دست یکهزار و ۵۰۰ نفر می‌رسد؛ همین‌طور به طور نسبی اخبار واقعی به ندرت توسط هزار نفر به اشتراک گذاشته می‌شود اما اشتراک‌گذاری محبوب‌ترین فیک‌نیوزها بیش از ۱۰۰ هزار بار است!» که آن را می‌توان در کتاب «اخبار جعلی و اطلاعات فریبکارانه» نوشته «شریلین ایرتون و جولی پوزیتی» و ترجمه جواد دلیری مطالعه کرد.

مفهوم اخبار جعلی با کلیدواژه‌هایی چون پوپولیسم، روزنامه‌نگاری زرد یا تبلیغاتی، کژروایت‌گری، اطلاعات یا ادعاهای مجعول یا تبلیغاتی، فریبکاری عامدانه و نسبت دادن نادرست همراه است و به نظر می‌رسد عمری به قدمت تاریخ بشریت داشته باشد اما کاربرد آن در وسایل ارتباط جمعی گویا به اواخر قرن نوزدهم میلادی بر می‌گردد و پژوهش‌های دانشگاهی مربوط به آن هم بر دو نظریه «جنگ روانی» و «تئوری توطئه» استوار است.

رئیس دانشکده ارتباطات دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی، انتشار برخی از این محتواها را هدفمند می‌داند و می‌گوید: رسانه‌های فارسی‌زبان خارجی و برخی از پیج‌های تلگرامی و اینستاگرامی حساب‌های کاربری در توئیتر به اتاق جنگ روانی آمریکا و اسرائیل علیه ایران تبدیل شده‌ است.

به گفته «اکبر نصرالهی» رسانه‌های خارجی و فارسی‌زبان از کوچکترین اتفاق منفی در ایران حداکثر سودجویی را برای تخریب به کار می‌گیرند و حتی زمانی که هیچ اتفاقی هم رخ نداده باشد، خبرسازی می‌کنند و این نوع تولید و انتشار اخبار، جنگ روانی و استفاده از تاکتیک‌هایی برای ایجاد ترس و وحشت و ناامیدی در میان مردم محسوب می‌شود.

وی همچنین تاکید می‌کند که این اقدامات از سوی رسانه‌های معاند موضوع تازه‌ای نیست اما هم میزان آن نسبت به قبل بیشتر شده است و هم اینکه در شرایطی که مردم با انواع و اقسام مشکلات اقتصادی، تحریم‌های ظالمانه، گرانی و کرونا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، می‌تواند بسیار مضر باشد و تاثیر جبران‌ناپذیری بر روح و روان مردم بر جا بگذارد.

به گفته وی اینکه این رسانه‌ها چنین کاری می‌کنند و به دنبال کوچکترین فرصت برای بهره‌برداری حداکثری هستند، موضوع عجیبی نیست و شدت و ضعف آن متفاوت شده اما آنچه عجیب می‌نماید این است که با توجه به این حجم گسترده از اتفاق‌ها، مسئولان و رسانه‌های ایرانی همچنان با روش‌ها و رویه قبلی عمل می‌کنند و هیچ کاری برای خنثی‌سازی این عملیات روانی و جلوگیری از اثرگذاری این اخبار منفی بر روی مردم انجام نمی‌دهند.

وی همچنین عنوان می‌کند: عجیب این است که هیچ کار بازدارنده رسانه‌ای در روابط عمومی‌های بخش‌های مختلف حاکمیتی و رسانه‌ای ایران رخ نمی‌دهد.

از رفتارهای واکنشی تا کنشی روابط عمومی‌ها 

استاد پیشگام روابط عمومی الکترونیک نیز می‌گوید: به نظر می‌رسد که کارگزاران روابط‌عمومی در برابر پدیده رسانه‌های نوین اعم از شبکه‌های اجتماعی، موبایلی و اینترنتی در یک مقطعی غافلگیر شدند؛ در ابتدا عکس‌العمل‌های آنی نداشتند و رفتارهای واکنشی آنان اثرگذاری خوبی نداشت.

«داود زارعیان» در ادامه بیان می‌کند که به تدریج چند اتفاق خوب در حوزه روابط‌عمومی افتاد؛ اول اینکه تعداد زیادی از کارشناسان با فضای مجازی آشنا شدند و تکنیک‌های انتشار را یاد گرفتند تا حدی که در مراحل بعدی برای خودشان کانال و وب‌سایت و گروه راه‌اندازی کردند و موفق شدند که بازخوردهای مناسب در این زمینه داشته باشند.

استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه ‌طباطبایی چند پیشنهاد هم برای مقابله با اخبار جعلی برای کارگزاران روابط‌عمومی‌ها دارد و می‌گوید: اگر به جای واکنش رفتارهای کنشی داشته باشند، بدون‌شک موفق می‌شوند.

به گفته وی کارگزاران روابط‌عمومی باید جلوتر از افرادی که اخبار جعلی را تولید و نشر می‌دهند، اخبار سازمان خود را در سطح وسیع منتشر کنند.

زارعیان همچنین تاکید می‌کند که کارگزاران روابط‌عمومی باید زمان تولید تا انتشار خبر را کاهش دهند، واقعیت‌ها را به مخاطبان بگویند و فضای مجازی را به طور دقیق رصد کنند.

وی همچنین با اشاره به دغدغه‌ای دیگر در حوزه فضای مجازی، عنوان می‌کند که شبکه‌های اجتماعی موبایلی همچون واتس‌اپ، اینستاگرام و تلگرام در سطح کشور رها شده است و هرآنچه که در قالب اخبار زرد و جعلی در این شبکه‌ها انتشار می‌یابد، به دلیل ویژگی‌های فرهنگی جامعه، بازنشر می‌شود.

به گفته استاد پیشگام روابط‌عمومی الکترونیک، بسیاری از کاربران بدون اینکه تحلیلی در مورد اخبار نادرست داشته باشند، آن را بازنشر می‌کنند؛ نمونه اخیر و بارز آن اتفاقی است که اخیرا در ملارد افتاد و امام جمعه محترم این شهرستان در نهایت با یک اقدام شایسته به موضوع خاتمه داد.

«زارعیان» تاکید کرد که زیان اصلی در رهاسازی این شبکه‌هاست و شورای عالی فضای مجازی باید برای آن فکری کند زیرا کارگزاران روابط‌عمومی به تنهایی نمی‌توانند همه مسایل این حوزه را حل کنند و به کمک دیگران نیاز دارند.  

فراتر از اخبار جعلی

خبرگزاری جمهوری اسلامی چندی پیش با تاکید بر اینکه اخبار جعلی این روزها از سیاستمداران و روزنامه‌نگاران زیاد شنیده می‌شود، ۱۰ نوع از این این دست خبرهای جعلی را معرفی کرد.

وقتی جوردن پیل «Jordan Peele» به کمک «دیپ‌فیک» یا جعل عمیق که یک تکنیک برای ترکیب تصویر انسان مبتنی بر هوش مصنوعی است، ویدئویی جعلی از سخنرانی اوباما ساخت، بار دیگر جهانیان را به این موضوع متوجه کرد که فناوری دو رو دارد و زوال حقیقت به واسطه یک روی آن به تصویر کشیده می‌شود.

راهکار پیشنهادی برای مقابله با اخبار جعلی نیز در حقیقت همان تجربه‌ای است که در برخی از کشورهای اروپایی به دست آمده است؛ آموزش همگانی مردم برای تقویت نگاه انتقادی آنان نسبت به صحت اخبار!